21
XƏLĠL BƏY (? - ?) -Türkiyənin Araz-Türk Cü mhuriyyəti hökuməti yanında Türkiyənin hərbi müĢaviri. Osmanlı hərbi
qüvvələri Azərbaycanı tərk etdikdən sonra Naxçıvan mahalında saxlanılan məhdud kontingentlə - 5 zabit və 300 əsgərlə
bölgəni ermən i-daĢnak quldurlarından müdafiə etmiĢdir. Ġqamətgahı Naxçıvan Ģəhərində yerləĢən Xəlil bəy əvvəllər Araz-
Türk Cü mhuriyyətinin, sonra isə Cənub-Qərbi Azərbaycan (Naxçıvan) general-qubernatorluğunun Türkiyə ilə əlaqələrin i
təmin et miĢdir.
XƏLĠL ĠBRAHĠM, Xəlil Ġbrahim oğlu Ġbrahimov (1892, ġuĢa - mart, 1938, Bakı) - jurnalist, publisist, tənqidçi.
Sənətkar ailəsində anadan olmuĢdur. 1907 ildə atası vəfat etmiĢ, xalça to xuyan anasının himayəsində qalmıĢdır. ġuĢada
rus-Azərbaycan məktəbində, ġuĢa və Bakı realn ı mə ktəblərində oxu muĢdur. 1909-10 illərdə
təqaüd almad ığından təhsili yarımç ıq qalmıĢ, 1911 ildən Sarıcalıda Qasım bəy Za kirin nəvələ rinə
evdə dərs demiĢdir. "Kənd həyatından lövhələr" adlı ilk oçerkini də orada yazmıĢdır (1913 ildə
"Səda" qəzetində dərc olunmuĢdur). 1912-13 illə rdə Ba kıda "Nəşri-maarif cə miyyətinin
Əmircandakı məktəbində müəllim iĢləmiĢdir. "Səda" (1913-15), "Açıq söz" (1915-18), "Doğru
söz" (1916-17), "Ġqbal" (1912-15), " Yeni iqbal" (1915), "Bəsirət" (1914-20), "Azərbaycan"
(1918-20) qəzet lərində, "Tuti" (1914-17), "Qa rdaĢ kö məyi" (1917) jurnallarında ictimai-siyasi
mövzuda publisistik məqalələri və bədii yazıları dərc edilmiĢdir. "Müsavat" partiyasının üzvü, onun
ġuĢa Ģəhər özəyinin katibi olmuĢdur.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin orqanı "Azərbaycan" qəzetində "Qarabağlı
Xəlil" imzası ilə məqalələr dərc etdirmiĢdir. "Azərbaycan" qəzeti 1919 il 4 iyul tarixli 216-cı
sayından "Müvəqqəti müdir: Xəlil Ġbrahim" imzası ilə çap olunmağa baĢlamıĢdır. Qəzetin 6 iyul tarixli 217-ci sayında "Bakı
xəbərlə ri" baĢlığ ı ilə redaksiyadan belə bir xəbər verilmiĢdi: "Qəzetimizin müvəqqəti müdiri Hacıbəyli Üzeyir bəy əfəndi
səhhətini düzəltmək qəsdi ilə bir müddətə Bakıdan gedib. Müvəqqəti müdir vəzifəsi Xəlil Ġbrahim əfəndi öhdəsinə vaguzar
edilmiĢdir". Xəlil Ġbrahim sentyabrın əvvəllərinə qədər müvəqqəti redaktor kimi fəaliyyət göstərmiĢ, eyni zamanda, 1919 ildə
yaradılmıĢ jurnalistlər və ədiblər ittifaqı sədrinin müavini olmuĢdur.
Aprel işğalından (1920) sonra bədii-publisistik fəaliyyətini davam etdirmiĢ, "Kommunist", "Ədəbiyyat", "Kəndçi"
qəzetlərində, "Maarif və mədəniyyət" jurnalında bədii yazılan, ictimai-siyasi mövzularında publisistik və tənqidi məqalələ ri
dərc olunmuĢdur. Eyni za manda, 1932 ildə Azərbaycan Mərkəzi Ġcraiyyə Ko mitəsi yanında yaradılan "Elmi te rminologiya
iĢləyib hazırlamaq ko missiyası"nın üzvü, sonra isə məsul katibi olmuĢ, "Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti"nin iĢində
fəal iĢtirak et miĢdir.
Xəlil Ġbrahim 1920-30 illərdə gizli fəa liyyət göstərən "Müsavatın sıralarında Azərbaycanın müstəqilliy i uğrunda
mübarizəsini davam etdirmiĢ, 1938 ildə "müsavatçı" ittihamı ilə həbs olunaraq, Azərbaycan SSR Xalq Daxili ĠĢlər Ko-
missarlığı üçlüyünün 1938 il 11 mart tarixli qərarına əsasən güllələn miĢdir.
Əd.\ P a Ģ ay ev A., AçılmamıĢ səhifələrin izi ilə, B., 2001; Ələkbərli N., Xəlil Ġbrah im, "A mal" qəzeti, 1992, 15
iyul; YaddaĢın bərpası, A zərbaycan Respublikası M illi Təhlükəsizlik Na zirliyinin orqanı "Sərhəd" qəzetin in xüsusi
buraxılıĢı, 1999, Mel.
XƏLĠL (KUT) PAġA (1881 - 1957) -Türkiyə hərbi xad imi, general. 1917 ilin sonlarında Türkiyənin Mosulda (Ġraq)
yerləĢən 6-cı ordusunun, sonra isə ġərq ordular qrupunun komandanı. Bu o rdular qrupuna Türkiyənin Ģimal-Ģərqində və
Cənubi Qafqa zda fəaliyyət göstərən hissə və birləĢmə ləri da xil idi. 1918 ilin iyunundan etibarən Azərbaycana hərbi
yardıma gəlmiĢ türk hərbi hissə və birləĢmələri də ġərq ordular qrupu komandanlığına tabe id i.
Azərbaycanda yaradılmıĢ Qa fqaz Ġsla m Ordusunun təminat və təchizat məsələlərinin həllində fəal
rolu olan Xə lil paĢa həmin vəzifəyə Ənvər paşanın təĢəbbüsü ilə təyin o lunmuĢdu. Ənvər paĢa Xəlil
paĢanın yardımı və Qafqaz Ġslam Ordusunun komandanı olan qardaĢı Nuru paĢanın rəhbərliy i altında
türk hərbi h issələrinin yerli hərbi qüvvələrlə birlikdə, Azərbaycanın müstəqilliy inə yol vermək
istəməyən bolĢevik-daĢnak qüvvələrinə ağır zə rbə vuracağına inanırdı. Ba kın ın a zad o lunması
ərəfəsində Xəlil paĢa Qafqaz Ġslam Ordusunun baĢ komandanı Nuru paĢa və Əlahiddə Azərbaycan
korpusunun komandanı Əlağa ġıxlinski ilə bərabər Ģəhər ətrafına gə lmiĢ, Bakının azad edilməsi
münasibətilə 1918 il sentyabrın 16-da türk və Azərbaycan hərbi qüvvələrinin paradında iĢtirak
etmiĢdi. ġərq ordular qrupu ləğv edilənədək (1918, 21 oktyabr) Xəlil paĢa onun komandanı
vəzifəsində qalmıĢ, Birinci dünya müharibəsi (1914-18) bitəndən sonra həbs edilmiĢdi. Ġstanbuldakı "Bə kirağa bölüyü"
həbsxanasından qaçaraq Bakıya gəlmiĢ, burada Sovet-Türkiyə yaxmlaĢmasmı və bolĢeviklərin Cənubi Qafqazda (o cümlədən
Azərbaycanda) möhkə mlən məsini tə min et mək məqsədilə xüsusi tapĢırıqlar yerinə yetirmiĢdir. Sonradan türk
milliyyətçilərinin qeyri-rəs mi nümayəndəsi kimi b ir müddət Moskvada fəaliyyət göstərmiĢdir.
Əd.\ Süleymanov M., Qafqaz Ġslam Ordusu və Azərbaycan, B., 1999; Birinci dünya harbinde türk harbi Kafkas cephesi, 3-ncü ordu harekatı, c.II.
Ankara. 1993; Yüceer N., Birinci dünya savaĢında Osmanh ordusunun Azərbaycan ve Dağıstan harekatı, Ankara, 1996.
XƏZƏR HƏRBĠ DONANMASI - Rusiya hərbi-dəniz donanmasının Xəzər dənizindəki h issəsi. I Pyotrun fərman ı
ilə 1722 ildə yaradılmıĢdı. 1867 ildən əsas bazası Bakı id i. 1917 ildə 1,2 min Ģəxsi heyətdən, 2 kanoner (dənizin sahilyanı
bölgələrində döyüĢ əməliyyatı aparan artilleriya qayığı), 2 xid mət gəmisi, bir neçə nəqliyyyat gəmisindən və katerdon,
dəniz av iasiyası məktəbi və sahil xid mət indən ibarət idi. Fevra l inqilabından (1917) sonra, martın 4-5 (17-18)-də matros və
zabit ko mitələrinə, Bakı Sovetinə