470
"Novyo obozreniye", "Kaspi", "Obzor" kimi Azə rbaycan və rus dilli mətbuatda dərc olunmuĢ məqalə lərində xa lq
həyatının müxtəlif məsələləri, iqtisadiyyat, ticarət, ədəbiyyat, dil, əlifba, idarə üsulunun islahı məsələləri əhatə olunmuĢdur.
Ədibin "Daxiliyyə", "Elmi xəbərlər". "Əkin və ziraət xəbərləri", ümumi baĢlığı altında silsilə məqalələri, təbiətĢünaslığa
("Torpaq, su və hava"), gigiyenaya ("Bədəni salamat saxla maq düsturu və əməlidir") dair əsərləri Azə rbaycan elmi-
publisistikasının dəyərli nümunələridir.
Həsən bəy Zərdabi "Əkinçi"ni nəĢr et məklə "bir ovuc maarif buğdası s əpdi", Azərbaycanın "daĢlı, dərə-təpə,
qumlu torpaqlarını" Ģu mlamağa, müasir dövr üçün tərəqqi vasitələrini hazırlay ıb həmvətənlərinin istifadəsinə verməyə
baĢladı.
Həsən bəy Zərdabinin səpdiyi toxu mlardan "Ziya" ("Ziyayi-Qa fqaziyyə"), "KəĢkül", "ġərqi-Rus", "Hoyat",
"ĠrĢad", "Molla Nəsrəddin", "Dəbistan", "Ġqbal", "Açıq söz" cücərdi. Bu qəzet və jurnallarını təbliğ etdiyi ideyalar
sayəsində milli dirçə liĢ, siyasi müstəqillik və dövlətçilik ideyaları formalaĢdı. "Əkinç i"nin nəĢri ilə a zərbaycanlı ziya lıla rın
birinci ictima i və ədəbi mərkə zi yarandı. Onun tərkibində Həsən bəy Zərdabi baĢda olmaqla M irzə Fətəli A xundzadə, Seyid
Əzim ġirvani, Əhsənül-Qəvaid, Nəcəf bəy Vəzirov, Əsgər ağa Adıgözəlov, Heydəri kimi əsrin qabaqcıl ziyalıları, millət
xadimləri b irləĢdi. On lar ə lbir, d ilb ir vahid cəbhədən zülm və cəhalət səltənətinə qarĢ hücuma keçib əski dünyanı yıxmaq,
yeni cəmiyyət qurmaı uğrunda döyüĢlərə baĢladılar. Bütün bunlar son nəticədi Azərbaycan
Xalq Cü mhuriyyətinin qurulması ilə nəticə ləndi.
Ə s ər l ər i: SeçilmiĢ əsərləri. B.. 1960; T ürk nəğmələrinin məcmuəsi. "'Azərbaycan uĢaq ədəbiyyatı
müntəxəbatı" (XIX-XX osrlər). B 2001;
Əd.: Ağazadə F.. Azərbaycan mətbuatının 50 illiyi, B., 192. Rüstəmov Ġ., Həsən boy Zərdabi, B., 1969;
Məmmədov B "Əkinçi" qəzeti, B., 1976; Mirəhmədov Ə.Birinci Azərbaycan Ģozet "Əkinçi" (1875-1877). B.,
1979; Мамедов Ш.Ф. Мировоззрение Гасан-бек, Зардаби, М., 1960.
ZĠYA GÖYALP, Meh met Ziya (1876, Diyarbəkir 25.10.1924, Ġstanbul, Sultan
Mahmud türbəsi mə za rlığında də fn edilmiĢdir) - türkçülüyün əsas ideoloqlarından biri
sosioloq, Ģair və publisist. Ġlk və orta təhsilin i Diyarbəkirdə almıĢdı (1883-94). Bu
illərdə o, ərəb, fars və fransız dillə rin i öyrənmiĢdir. Ġstanbuldakı Ali baytar mə ktəbində
təhsi a lmıĢdır (1895-99). Hə min illərdə Əbdülhə mid re jiminə qarĢı ç ıxaı g izli
təĢkilatla rla ə laqəyə girmiĢ 1899 ilin mart ında tutulub, 9 aylıq həbsdən sonra, 1900 ildə
Diyar
471
bəkirə sürgün olunmuĢdur. 1908 il inqilab ından sonra ''Ġttihad və Tərəqqi" partiyasının Diyarbəkir Ģöbəsini yarat-
mıĢ, eyni zamanda qızğın elmi və ədəbi fəaliyyətə baĢlamıĢdır. Ziya Göyalp həm ġərq alim və mütəfəkkirlərin in, həm də
Qərb filəsof və sosioloqlarının əsərlərini dərindən öyrənmiĢ, ö z araĢdırma larında onların fikir və metodlarından
bəhrələnmiĢdir. Ziya Göyalp 1910 ildə Sə lanikdə "Ġttihad və Tərəqqi" partiyasının qurultayında partiyanın Mərkəzi
Ko mitəsinin üzv ii seçilmiĢ, burada partiyanın litseyini təĢkil edərək, ilk dəfə sosiologiya elmini proqrama saldırmıĢdı. 1911
ildən Ziya " Göyalp" tə xəllüsü ilə ilk Ģerlərini " Gənc qə lə mlər" jurnalında çap etdirmiĢdir. Bu va xtdan etibarən Ziya Göyalp
ən alovlu türkçü, sosioloq, fıkir adamı kimi tanın mıĢ, "Ġttihad və Tərəqqi" partiyasının "düĢünən beyninə" çevrilmiĢdir.
Ziya Göyalp 1914-18 illərdə Ġstanbul Universitetində sosiologiya professoru kimi çalıĢmıĢ. bu illərdəki elmi və ədəbi
çalıĢ maları ilə türkçü lüyü elmi sistem Ģəklinə salmıĢdır. 1919 ilin əvvəllərində həbs edilərək, Yusif A kçura, Əh məd
Ağaoğlu və baĢqa görkəmli türkçülərlə birlikdə ingilislər torəfındən Malta adasına sürgün olunmuĢdu. 1922-23 illərdə
Diyarbə kirdə "Kiçik məc muə" adlı jurna l nəĢr etdirmiĢ, 1923 ildən Ankaraya çağırıla raq, M illi Maarif Na zirliyinin "Tə lif
və Tərcü mə" ko missiyasının baĢçısı toyin olunmuĢdur. Atatürkün yüks ək qiy mətləndirdiy i və ö zünün mənəvi atası
adlandırdığı Ziya Göyalp Türkiyə Cü mhuriyyətinin ilk konstitusiyasının hazırlan masında yaxından iĢtirak etmiĢdir. 1923
ildə Tü rkiyə Böyük Millət Məclisinin deputatı seçilmiĢdir.
Ziya Göyalp ın türkçülü k fəaliyyəti turançıhq fıkrin in geniĢ yayıldığ ı bir dövrə təsadüf cdir. O, 1911 ildə " Gənc
qələ mlə r" jurna lında dərc ctdirdiyi "Turan" Ģerində turançılıq ideyas ını beiə ifadə et miĢdi:
Vətən nə Türkiyədir türklərə, nə Tiirküstan, Vətən böyük və müəbbət bir ölkədir: Turan.
Ziya Göyalpın türkçülük baxıĢlarının formalaĢ masında, özürıün etiraf etdiy i kimi, Əli boy Hüseynzadənin böyük
rolu olmuĢdu. O yazırdı: "Rusiyadan İstanbula gələn Hüseynzadə Əli bəy Tibbiyyədə (Tibb nıəktəbində) türkçülüyün
əsaslarını basa salırdı. "Turan" adlı şeri "turançılıq" ideyasının ilk ortaya qoyuluşu idi". 1912 ildən türkçülük (turançıhq)
"Ġttihad və Tərəqqi" partiyasının siyasə-tində özünə möhkem bir yer tuturdu. Ġlk əvvəl turançılığ ı təbliğ edən Ziya Göyalp ın
düĢüncəsində sonralar dəyiĢiklik yaran mıĢdır. Tü rkçü lər arasında "Türkləşmək, islamlaş-nıaq, qərbləşmək" fıkirləri
güclənməyə baĢladığı zaman Ziya Göyalp 1918 ildə nəĢr etdirdiyi "Tiirkləşmək, islaın-laşmaq, ntüasirləsmək" aldı
kitabında bu üç düĢüncəni əsaslandırmıĢ, türkçülüklə islamçıhq və müasirliyi u zlaĢdırmağa çalıĢmısdır. O, türkçülüyə
"türkçülük - türk millətin i yüksəltmək demokdir" - tərifmi vermiĢdir.1923 ildə Ziya Göyalpın "Türkçülüyün əsaslan" kitabı
nəĢr olunmuĢ-dur. Kitab 2 bölü mdən ibarətdir. Nə zəri səciyyə daĢıyan birinci bölü mdə türkçülyün mahiyyəti, ikinci
bölümdə isə proqramı Ģərh edilir.
Digər böyük türkçülərlə yanaĢı, Ziya Göya lpın türkçülü k ba xıĢla rı hə m Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin, hə m do
Türkiyə Cü mhuriyyətinin siyasi-dövlətçilik fəaliyyətində mühüm yer tutmuĢdur. Bütövlükdə, türkçülü k baxıĢları sistemi
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin da xili və xaric i siyasətində nəzərə alın mıĢ, onun bayrağında təsbit olunmuĢdur.
Əsəri: Türkçülüyün əsasları, B., 1991.
ZĠYADXANOV Adil xan Əbülfət oğlu (1877, Gəncə -1957, Ġstanbul) - ictimai-siyasi
və dövlət xad imi, A zərbaycan milli istiqla l hərəkat ın m görkə mli nü mayəndəsi.
Sonuncu Gəncə xan ı Cavad xanın nəticəsi olan atası dövrünün maa rifpərvər
ziyalıla rından, anası Ġran Ģahzadəsi onun ġuĢadakı Ģöbəsində andçı müvəkkil və zifəsində
çalıĢ mıĢdır. Adil xan 1905 ilin yazında Bakı və Gəncənin ali müsəlman təbəqəsinin
nümayəndələri ilə yanaĢı. Əlimərdan bəy TopçubaĢov tərəfindən tərtib edilmiĢ və Nazirlər
Ko mitəsinə təqdim olunmuĢ petisiyanın imzala mıĢdı. Adil xan 1905 ilin mayında TopçubaĢov
və Ə.Xas mə mmədovla birlikdə Ģəhərlərin idarə olun masında müsəlmanla rın hüquqlarını məh-
dudlaĢdırap qanunlar ləğv edilənedək Ģshər dumalarına yeni seçkilərin dayandırılması barədə
vəsatətləri müdafiə et mə k üçün seçilrmiĢ deputat heyətinə daxil olmuĢdur. 1906 il fevra lın 20-
də Azərbaycanlı və e rməni nü mayəndələrin in Tiflisdə caniĢin Ģurasında keçirilən "barıĢdırıc ı
qurultayında" Yelizavetpol qəzasını Ələkbər bəy Xasməmmədovla birgə Adil xan da təmsil
etmiĢdir.
Azərbaycan tərəfinin proqra mının mü zakirəsi za man ı Adil xan bildirmiĢdi: "...bu qanlı hadisələr başımızın üstü-nii
Domokl qılıncı kimi kəsdikcə, heç bir azadlıq barədə düşünməyə belə dəyməz, azadlıq isə müsəlmanlara hava və su kinti
laztmdır". Adil xan "DaĢnaksutyun" partiyasını ittiham edərək demiĢdi:
"Əgər "Daşnaksutyun" Qafqazdakı silahlı
qüvvələrini buraxmasa, müsəlmanlar da tədricən öz dəstələrini yaratmağa məcbur olacaqlar, onda qanlı toqquşmalar
labüd olacaq və çiçəklənən Qafqaz yenidəıı qan içində üzəcəkdir". A.Ziyadxanov
"Difai" partiyasının təĢkilat ko mitəsinin
üzvü olmuĢdur.
Fevral inqilabından (1917) sonra Gəncədə yaradılmıĢ Milli Müsəlman ġu rasının Müvəqqəti Ġcraiyyə Ko mitəsinə
seçilmiĢ 7 üzvdən biri də A.Ziyad xanov idi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti Gəncədən Bakıya köçdükdən
(1918, sentyabr) sonra A.Ziyadxanovun fəaliyyəti Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti xaric i iĢlə r nazirliyi ilə bağlı olmuĢdur.
Xarici iĢlər naziri vəzifəsinin icraçısı kimi Türkiyə ilə Antanta dövlətləri arasında Mudros barışığına (1918) əsasən,
Türkiyə qoĢunlarının Azərbaycanı tərk et məli, müttəfiq dövlətlərin qüvvələri ölkəyə girməli olduğu mürəkkəb siyasi
durumda fəa liyyətə baĢlayan Adil xan cərəyan edən hadisələrə dair məru zə ha zırla mıĢdı. 1919 il Novruz bayra mı
günlərində dərc edilmiĢ məru zə onun diplo matik fəaliyyəti haqqında ətraflı təsəvvür yaradır.
Noyabrın 17-də daxili iĢlər naziri Behbud xan CavanĢirlə birlikdə general To msonu rəsmən qarĢılamıĢ Adil xan
Azərbaycanın gələcək taley inə məsuliyyəti ona çatdırmıĢdı. To mson cavabmda respublikan ın da xili iĢlərinə qarıĢ-
mayacağ mı bəyan etmiĢdi. A.Ziyad xanov 1919 ilin yanva-rında Britaniya qoĢunlarının baĢ ko mandanı general Corc Milni