31
BaĢ qərargahın general-kvartirmeyster idarəsinin kəĢfiyyatçı zabitləri ö lkən in xarici iĢlər nazirliyi ilə də geniĢ əlaqə
saxlay ırd ılar. Ġdarən in əməkdaĢları məxfı kargüzarhq və Ģifrləmənin sirlərini xarici iĢlər nazirliy inin dip lo matiya Ģöbəsinin
kargüzarlıq və Ģifrləmə bölməsinin əməkdaĢlarına öyrədirdilər. Xarici iĢlər nazirliy i qonĢu respublikalardakı A zərbaycan
diplo matik nü mayəndəliklərin in əməkdaĢları vasitəsilə əldə etdiyi mühü m məlu matlan BaĢ qərargaha göndərirdilər. "Tam
mə xfı" qrifı ilə Ermən istanda, Cənub-Qərbi Qa fqaz respublikasında, e ləcə də hə min illə r ingilislə rin əlində olan Batu mdakı
vəziyyət barədə Xaric i ĠĢlər Na zirliy inə göndərilən təhlil xa rakte rli geniĢ mə lu matlar, həm də BaĢ qərargaha ünvanlanırdı.
BaĢ qərargah da, öz növbəsində, kəĢfiyyatçılar vasitəsilə topladığı materialları tanıĢlıq üçün Xarici ĠĢlər Nazirliyinə
göndərirdi. A zərbaycan kəĢfıyyatçısı Mullayevin ġimali Qafqaza xid məti ezamiyyətinin nəticələri barədə onun 5 səhifəlik
geniĢ və ətraflı "tam məxfı" məlu mat-arayıĢı ilə dip lo matlar da tanıĢ olmuĢdular. PraporĢik QaraĢarovun Qarabağ və
Zəngəzurda vəziyyət barədə verdiyi raportlar hə m Hərb i Na zirlik, həm də Xarici ĠĢlər Nazirliyi tərə fındən rəğbətlə qar-
Ģılan mıĢdı. BaĢ qərargahın general-kvartirmeyster idarəsinin rəisi Karqaleteli və baĢ adyutant Ģtabs-rotmistr Takanayevin
Ermənistanda siyasi vəziyyət haqqında 2 saylı agentura məlu mat ına əsasən hazırladıqla rı geniĢ və ətra flı təhlil xa rakterli
arayıĢ da Xarici ĠĢlər Nazirliyində çalıĢan diplo matlan məlu matlandırmaq məqsədi daĢıyırdı.
Diplo matik nümayəndə Məmməd Təkinskinin Ermənistan qoĢunları, səfərbərlik, ölkədə ərzaq təminatı, orada yaĢayan
azərbaycanlıların vəziyyəti və s. barədə Ġrəvandan göndərdiyi Ģifrteleqramlarla, həm də, BaĢ Qərargahın kəĢfıyyatçıları tanıĢ
olmuĢdular.
Hərbi nazir S.Mehmandarov və BaĢ Qərargahın rəisi M.Sulkeviç 1919 il noyabrın 5-də Xaric i ĠĢlər Na zirliyinə
göndərdikləri məktubda yazırdılar: "Bizim hökumətimiz Ermənistanın Bakıdakı diplomatik missiyasında hərbi attaĢe və-
zifəsinin təsis olunması təklifıni rədd etmiĢdir. Əldə edilmiĢ məlu matlara görə, bu missiyanın üzvlərinin çoxu zabitlərdən
ibarətdir, onlardan birini is ə "missiya qərargahının rəisi" adlandırırlar. Bunları de məklə, Ermənistan xarici iĢlər nazirliyinin bu
cür hərəkətinə qarĢı nə kimi qərar qəbul edilməsi barədə məlu mat verməyin izi xahiĢ edirik".
Ermənistanın Bakıdakı diplo matik missiyası heyətinin əksəriyyətinin hərbçilərdən təĢkil ed ilməsi A zərbaycan xüsusi
xid mət orqanlarının, xüsusilə kəĢfıyyat və əks-kəĢfıyyatın səyi nəticəsində öyrənilmiĢdi. Bu, beynəlxalq norma lara zidd
olduğundan Azərbaycan Hökuməti Ermənistanın Bakıdakı diplo matik missiyasında hərbi attaĢe vəzifəsinin təsis edilməsinə
icazə vermə miĢdi.
BaĢ qərargahın general-kvartirmeyster idarəsinin kəĢfıyyat və əks-kəĢfıyyat bölməsi fəaliyyətini 1919 il iyunun 11-dək
davam etdirmiĢdir. Həmin gün ölkədə ancaq əks-kəĢfiyyatın təminatı ilə məĢğul olacaq qurum- əks-inqilabla Mübarizə
TəĢkilatı (ƏMT) yaradılmıĢ, kəĢfiyyat iĢi isə general-kvartirmeyster idarəsinin tərkibində saxlanılmıĢdır. Əks-kəĢfiyyatla
məĢğul olan Ģəxslər də ƏMT-n ın sərəncamma verilmiĢdi. Göstərilən dəyiĢikliklərə ba xmayaraq, hərbi nazirliyin kəĢfıyyat
bölməsi ilə ƏMT sıx əməkdaĢlıq edirdilər.
1920 il martın 2-də hərbi nazir Səməd bəy Meh mandarovun məxfı əmri əsasında nazirliy in müvafıq qurumlarında
struktur dəyiĢikliy i aparılmıĢ, BaĢ qərargahla onun idarəsinin birləĢdirilməsi nəticəsində Azərbaycan ordusunun qərargahı
yaradılmıĢdı.Yeni yaradd mıĢ Azərbaycan ordusu qərargahının Ģtat strukturunda kəĢfıyyat-əməliyyat bölməsi də nəzərdə
tutulmuĢdu. Bakı MöhkəmləndirilmiĢ Rayonunun qərargah rəisi polkovnik Ġrza bəy Hacıbəylinski ordu qərargahı general-
kvartirmeyster idarəsinin kəĢfiyyat-ə məliyyat bölməsinin rə isi təyin ed ilmiĢdi.
Əks-inqilabla mübarizə təĢkilatı (ƏMT). Dövlət Müdafıə Ko mitəsi (DMK) ilə eyni vaxtda, 1919 il iyunun 11-də
yaradılmıĢdı. Ölkədə əks-kəĢfıyyat təminatını yerinə yetirən quru m kimi böyük səlahiyyətlərə malik idi. DMK qarĢısında
məsuliyyət daĢıyır, onun tapĢınqlarını yerinə yetirir, onu ən mühü m mə lu matla rla tə min edir, dövlət əhə miyyətli d igər iĢləri
yerinə yetirirdi. Rusiyanın Xə zə rdəki silah-sursat dolu 27 hərb gə misinin Azə rbaycan tərəfınə təhvil verilməsi və onla rın
Azərbaycan bayrağı altında üzməsi proble minin həlli ilə bağlı apanlan danıĢıqlarda ƏMT -nın rəhbərhyi xüsusilə fəal ro l
oynamıĢdı.
ƏMT ö z fəaliyyətini "Azərbaycan Respublikası əks-kəĢfıyyat xid mətinin hüquq və vəzifələri haqqında" Əsas-
naməyə uyğun qurmuĢdu. 22 maddədən ibarət olan Əsasnamədə əks-kəĢfıyyat xid mət inin hüquq və vəzifələ ri gös-
tərilmiĢdi. Ba kı və onun ətrafinda təĢkilatın 8 rayon bölməsi təsis edilmiĢdi. Rayon bölmə lərinə ƏMT-n ın mərkə zi
aparatının əməkdaĢları rəhbərlik edirdilər. Lənkəran Ģəhərində ƏMT-nın agenti fəaliyyət göstərirdi.
Ġlk vaxtlar ƏMT-na əməkdaĢların qəbulunda partiya prinsipi əsas gotürülürdü. Belə ki, ƏMT əməkdaĢlarının üçdə ikisi
"Müsavaf', üçdə biri isə "Hümməf' partiyasından olmalı idi. Eyni zamanda, təĢkilatın rəhbərin in "Müsavat"dan, müavininin
isə "Hümməf 'dən təyin edilməsi nəzə rdə tutulmuĢdu. TəĢkilatın ilk rəisi "Müsavaf' partiyasının, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Parlamentinin və onun aqrar komissiyasının üzvü Məmmədbağır bəy ġeyxzamanh təyin edilmiĢdi. Rəis müavini
vəzifəsini isə ―Hümmət‖ partiyasının üzvü Mir Fəttah Musəvi yerinə yetirirdi. ġübhəsiz ki, bu prinsip ölkənin təhlükəsizliy ini
təmin edən təĢkilatın iĢinə mənfı təsir göstərirdi. ƏMT denikinçilərə, erməni-daĢnak casuslarına və digər təxribatçılara qarĢı
sərbəst mübarizə apara bilird i. Xüsusən erməni casuslarına qarĢı mübarizədə uğurlu əməliyyat iĢləri aparılırdı. Lakin təĢkilatın
əməkdaĢları bolĢeviklərə qarĢı mübarizədə çətin problemlərlə üzləĢirdi. ƏMT-da iĢləyən 17 nəfər ―hümmət‖çi əməkdaĢ,
baĢda M.Musəvi olmaqla, bolĢeviklərin Ölkə daxilindəki fəaliyyətinə qarĢı mübarizəyə açıq və ya gizli Ģəkildə mane
olurdular.
M.Musəvi naməlu m Ģəxslə r tərəfindən öldürüldükdən (1919,5 sentyabr) sonra rəis müavini vəzifəsinə Mahmud bəy