ÖN SÖZ
X
alqın tarixi varlığ'ı sosial-siyasi amillarla yanaşı, ham da manavi ma
daniyyatinin qadimliyi ila balli olur. Manavi madaniyyat deyanda isa
sözsüz , birinci yada düşan, göz qabağ'ına galan ilKin söz sanati folKlor olur. O
folKlor Ki, yaranı b yayılmasında yurdda, elda-obada yaşayan har fard, soy, na
sil , ümumiliKda el iştiraK edir. Bu da doğ'rudur Ki , folKlor bir sıra xalqlarda,
bir çox yerlarda mif qatına bürünaraK durub dayanmır, çox-çox xalqlarda, çox
çox maKanlarda isa üstünda möhür-damğ'asını daşıdığ'ı xalqın tarixi taleyina qo
vuşaraq zaman-zaman qabağ'a getmişdir. Mahz bu qabağ'agetmada şifahi xalq
adabiyyatı cilalanmış, yeni-yeni anlamlar, çalarlar, şaKillar, növ va janrlar qali
binda arsaya galmaya, bitKiniaşmaya başlamışdır. Amma etiraf edaK Ki, şifahi
xalq adabiyyatının bu axardaKı saciyyasi indiyacan bizda nainKi garayinca araş
dırılmamış, olsun Ki , deyilan baxımdan varavürd , götür-qoy etmayin tafavütü
na da varılmamışdır. Yaddan çıxarılıb Ki, xalq manaviyyatının tüKanmaz sarvat
lar xazinasi taK dayarlandirilan folKlorun har sözü tarixdir va yalnız bu tarixi
bütövlüKda, qadarinca arayıb-araşdırmaqla xalqın Kimliyini tanımaq, dilinin
maxsusluğ'unu, qadimliyini bilmaK, hayata baxışını, falsafi düşüncasini, adat
ananasini, ayin-marasimlarini, istaK, arnalı yolunda vuruş maqamlarını öyran
maK olar. agar biz , sözün böyüK anlamında, yurdsevarliK duyğ'uları yiyasi ol
saydıq va bu sadalanan yönlarin öyranilmasi ila bağ'lı özümüzü zahmata qatlaş
dırsaydıq, onda "Azarbaycan tarixi" quraşdırmaq çevrasinda baş girlamaz , qey
rat yüKünün altına çiyin verib "Azarbaycan xalqının tarixi"ni yazmaq taşabbü
sünda bulunardıq. Va hala ortaq türK abidalari bir yana, birbaşa özümüza aid
"Kitabi-Dada Qorqud"a arxalanmaqla soyumuzun islam dinindan çox-çox qabaq
Kı iş-gücü ila tanış ola bilardiK.
Geniş manada eposdan, liriKadan , xalq dramından, epiK ananarlan va bu
asas növlarin çeşidli birlaşmalarindan, uzlaşmalarından ibarat olan poetiK
xalq yaradıcılığ'ının yaranma tarixi çox qadimdir va bazi hallarda bu qadim
liyi müayyanlaşdirmaK heç asan da deyil. Bela bir çatinliyin ortaya çıxması
nın başlıca sahabi folKlor örnaKlarinin yarandığ'ı vaxtlarda yazının olmaması
ila şartlanir. Amma bu , heç da o demaK deyil Ki , sözü gedan masalanin üstün
dan hamişa süKutla Keçilmalidir. Bu maqamda yena da e la folKlorun özü yar
dımçı olur. ÇünKi alda olan bir çox şifahi xalq adabiyyatı örnaKlari yarandı
ğ'ı zamanın ovqatını , sosial-siyasi , tarixi hadisalarİn iz va alamatlarini qoru
yub özünda yaşadır. Bu inca matlablarin mahz ela poetiK xalq yaradıcılığı ör
naKlari asasında öyranilmasi , demali , ela xalqın özünün , dilinin, bütövlüKda
tarixinin öyranilmasi demaKdir. Misal üçün, qaliblanmiş qafiya sistemli olma
sı ila seçilan ovsun nağ'malarindan bir örnayi gözdan KeçiraK:
Ağırlığ'ım, uğurluğ'um
Dağ'lara, daşlara ,
Göyda uçan quşlara,
Qurumuş ağ'aclara ,
4
Azarbaycan şifahi xalq adabiyyatı antologiyası
Bal vermaz arılara,
Deyingan qarılara,
Boz qurddan hay alasan,
Xızırdan pay alasan.
Karnal suyu , camal suyu ,
Can sağlığı suyu.
avvala, deyaK Ki , "Qırxdan çıxarma" marasiminda uşağın başından su
axıdıla-axıdıla söylanilan bu ovsun nağmasinda folKlor poetiKasına uyğun
güclü paralelliK vardır. Bela Ki , sıradan çıxmış va çıxmaqda olan Komponent
lar (qurumuş ağac , bal vermaz arı , deyingan qarı) uğur, abadi hayat, aydın
lıq simvolu sayılanlarla (Boz qurd, Xızır, su) qarşılaşdırılır. İKincisi, burada
bizi daha çox özüna çaKan, sözsüz:
Boz qurddan hay alasan,
Xızırdan pay alasan. -
misralandır. agar bu misralara şübha ila baxmasaq, söylayicinin artırmasını
saymasaq, onda örnayi Azarbaycan folKlorunun an asKi qatları ila bağlı bilma
liyiK. BuradaKı Boz qurd istasaK da, istamasaK da öz açıq-aydınlığı ila maşhur
Oğuz asa tir-afsanasini yada salır ...
Atalar söz ü va masallar şifahi xalq adabiyyatı xazinamizin an dayarli
inci va gövharlarindandir. Yığcamlığı, KOnKret fiKir ifada etmasi ila müstas
nalıq taşKil edan bu örnaKlarda xalq dühasının, tafaKKÜr va düşüncasinin, ha
yati tacrübasinin naticalari ila yanaşı, tarixda üzlaşdiyi hadisalar da öz poe
tiK aKsini tapır. İKi örnaya diqqat edaK:
arab nadi, co rab nadi?
arab öldü, qan düşdü.
Vaxtila, professor M.H.Tahmasibin da dediyi taK, isti arabistan çölla
rindan yurdumuza istilaçı olaraq galan badavi arabin burada öz çılpaq aya
ğına corab geymasini görmayan , yaxud bir arabin öldürülmasi ila yüzlarla in
sanın qatlina şahid olmayan bela-bela nümunalari yarada bilmazdi. Demali ,
e la bu iKi xalq yaradıcılığı örnayi da Azarbaycan dilinin
7
-8-ci yüz illiKlarda
Ki tarixi durumu haqqında olduqca dayarli tasavvür yaradır.
Tarixi hadisalari özünda yaşatmaq baxımından dastaniara sığmayan bir
hasrat, bir yanğı hissi ifada edan bayatılar xüsusi saciyya daşıyır. Burada is
tismarçılara nifrat , qürbat diyara düşanlarin vatan hasrati , dostluq, sadaqat,
sevgi motivlari, azad , xoşbaxt hayat uğrunda mübariza, döyüş hissiari va
sairla birliKda tarixda doğrudan-doğruya baş vermiş hadisalar da badii biçim
da aKs olunur. Bayatıların qorunub saxlanması arablarin , monqolların Azar
baycanda töratdiKlarina, badii da olsa sanad taK şahidliK edir.
arab galdi hay verin ,
N a istasa pay verin ,
A z a duran deyillar,
Gatirin tay-tay verin.
Apardı tatar mani ,
Qul Kimi satar mani,
Yarım vafalı olsa,
Axtarıb tapar mani.
Apardı Batı mani,
Qul edib satı mani,
Yollar uzun, man yorğun ,
Doğrayır çatı mani.