adlı əsəri təbii və texnogen mühitin birgə inkişafımn ənənələrini
özündə əks etdirir. Əsərdə texnogenezin qlobal ekoloji böhranı
meydana çıxardığı və onun qarşısımn ahnması məqsədi ilə
ölkəmizdə «ekoloji ekspertiza»mn həyata keçirdiyi qeyd olunur.
Ekoloji problemlərin qlobal xarakteri və beynəlxalq ekoloji hüquq
normalan təqdim olunmuş dərslikdə ətraflı şərh edilir. Qeyd
olunanları nəzərə alaraq, D.E.Yusifovun qələmə aldığı «tnsan:
təbiət və cəmiyyət» adlı əsərinin universitetlərin müvafiq
fakültələrində, təhsil ocaqlarında dərs vəsaiti kimi istifadə
edilməsini və onun nəşr olunmasını məqsədəuyğun hesab edirəm.
Milli Elmhr Akademiyasının
Müxbir üzvü ƏliXudu oğlu Nuriyev
10
B i r i n c i f ə s i l
1. İNSAN EKOLOGİYASI PROBLEMİ VƏ
ONUN SOSİAL-COĞRAFİ ASPEKTLƏRİ
XX əsrin başlanğıcı fəlsəfənin nəzər diqqətinin məhz insana
yönəlməsi ilə ətraf mühiti cəlb edir. Antropoloji problemlər
cərgəsində fəaliyyət göstərən fəlsəfi konsepsiyalar birləşdi. Şərti
olaraq iki qrupa bölünən bu konsepsiyalar subyektiv antropoloji və
obyektiv-antoloji qruplar adı altında tammrlar. Hər iki qrupun
tədqiqat obyektinin nəticəsi olan insan əxlaqi, idraki, dini və s.
dəyərlərin məcmusu kimi dünyanı yaradır, çünki bu mövqe onun
həyatının əsas məğzi və mənasıdır. Fəlsəfi antropologiya əsasən üç
istiqamətdə formalaşmışdır. Bu baxımdan sosiobioloqlar insanı və
onun davra- mşını bioloji qanunlarla əlaqələndirirlər (K.Lorens,
Uilson, R.Qrivers, R.Aleksander).
Fəlsəfi
antropologiyada
müəyyən
mövqeyi
olan
tədqiqatçılardan biri kimi M.Şeler «İnsanm kosmosda vəziyyəti»
(1828) və Q.Plesner «Ülviliyin pillələri və insan» (1928) adlı
əsərlərində insamn mahiyyətinin konkret elmi və praktik cəhətdən
bütün üzvi aləmlə qarşılıqlı şəkildə öyrənilməsini irəli sürürlər.
David Yum «İnsan təbiəti haqqında traktat» adlı əsərinin
girişində yazır: «Dünyaya fəlsəfədə və elmdə yenilik gətirməyə
iddia edən adam üçün sələflərinin təklif etdikləri bütün sistemləri
qınamaqla özününküləri öyrənmək üçün mühit hazırlamaq qədər
ali və təbii olan heç bir şey yoxdur».
Əslində biz insanı öyrənərkən dünyanı, dünyam öyrənərkən
insan təbiətini öyrənmiş oluruq. İnsan biososioloji varlıq kimi
dünyamn özündə, dünyanın mahiyyəti isə insanm mahiyyətindədir.
Bu əlaqəni Berdyayev belə ifadə etmişdir: «İnsanın varlığı
anlaması insanın özündə gizlənmişdir.
İnsanm, həyatın və dünyanın həqiqətləri bir bilgi yumağı
kimidir. İnsanın bu yumağı açmasının ip ucu onun öz mahiyyətidir.
Allaha çatmağın yolu belə insandan başlayır. İnsanm öyrənilməsi,
onun fəlsəfi mənada dərk olunma
11
zərurətini yaradır. İnsan özü dərk etməyə başladığı andan etibarən
əbədi həyat istəyi onu fəth etmişdir. Bu istəyin mahiyyəti çox
yaşamaq ehtirasmdan deyil, həqiqəti sonadək olduğu kimi dərk
etmək arzusundan yaranmışdır. Çünki əbədi olan mütləq
həqiqətdən ibarətdir.
İnsan varlığın ali pilləsi, inkişafın son məhsulu və
təkmilləşmiş varlıqdır. Onu özündən əvvəlki fiziki və bioloji
varlıqlardan fərqləndirən əsas keyfiyyət ağıla malik olmasıdır.
İnsamn mahiyyəti onun əmələgəlmə prosesi ilə sıx bağlıdır.
Müasir elmi təsəvvürlərə görə insan digər canlılarla birlikdə eyni
mənşədən inkişaf edərək dəyişilmələr nəticəsində bugünkü halına
çatmışdır. Cismin xarici təzyiqlərə cavabı qüvvələr nisbətindən
asılı olaraq ya dəyişir, yaxud da dağılır. Bu cisimlərin fiziki və
kimyəvi xassələri kimi təzahür edir.
Bioloji varlıqlar fiziki cisimlərdən fərqli olaraq, xarici
təzyiqlərə fəal cavab verirlər. Bioloji varhq bu üsulla mövcudluq
imkanını xeyli artırmış olur. İnsan xarici təsirlərə həm fiziki, həm
də bioloji varlıqların üsullan ilə, onlardan fərqli üsulla cavab verir.
Aydındır ki, insan ağh təhlükəni xarici təzyiqlərə qarşı başqa
varlıqları qoymaqla dəf edir. Bu da onun sosial fəaliyyətinin
kompleksi kimi təzahür edir və onun mövcud olmaq imkanlarını
başqa varlıqlara nisbətən artırır. Mahiyyətinə görə bütün varlıqları
fiziki, bioloji və sosial mahiyyətli varlıqlar kimi üç ümumi qrupa
bölmək olar.
Uzun sürən təkamül prosesinin məhsulu olan insan özünün
tarixi inkişafının bütün mərhələlərində insan olaraq qalmışdır.
Ontogenez və filogenezində digər varhqlarla hansı oxşarlıqların
olmasından asdı olmayaraq insan insana doğru inkişaf edən xüsusi
bir varlıqdan əmələ gəlmişdir. İnsanın mürəkkəb mahiyyəti də
onun fiziki varhğının ən ibtidai halında da mövcud olmuşdur.
Freyd qeyd edirdi ki, «Hər bir ayrıca fərddə ibtidai insan
faktiki olaraq saxlanılır və istənilən insan kütləsindən yenidən
ibtidai sürü meydana gələ bilər». Lakin bu fikir özünü doğrultmur,
çünld «ibtidai insan» anlayışı insanlığın ən qədim tarixinə aid edilir
və bu tarixi dövr hir çox məqamlarda
12
insanla əlaqələndirilmir. Əgər insamn özünə hərtərəfli qiymət
vermək istənilirsə, onda Nitsşenin fikrini əsas götürərək «insanın
başlanğıcından ehtimal olunan gələcəyinə qədər tarixi dövr
sərhədlərində göstərmiş olduğu və göstərəcəyi təzahürlərindən asıh
olmayaraq, küll halında qəbul edilməlidir. Fiziki cisimlərdən fərqli
olaraq insan inkişafda olan bir prosesdən ibarətdir. İnsanda
dəyişilmə həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət istiqamətindədir.
Bütün bu dəyişilmələr heç də insanın mahiyyətinin dəyişilməsi
kimi yox, yalnız onun mahiyyətinin növbələşmiş təzahürləri kimi
meydana çıxır. Beləliklə, insanı mövcud edən onun mahiyyətidir
və bu mahiyyət dəyişilməzdir. İnsamn tarixi və təbii dəyişilmələri
onun sabit, dəyişilməz mahiyyətinin təzahürləridir.
İnsanın konkret mahiyyəti nədən ibarətdir? Sualına cavab
olaraq demək olar ki, ən qədim və geniş yayılmış təsəvvürlərə görə
insan cismani, mənəvi və ruhi varlıqdır. Ocümlənn insan bədəndən
və bu bədəndə mövcud olan ruhdan ibarətdir. İnsan bunların
birliyindən təşkil olunur. Ruh bədəni tərk etdikdən sonra insan
ölür. Amma o, yaşamaqda davam edir. Beləliklə, ruhla bədənin
qarşılıqh münasibəti, varlıqla mahiyyətin münasibəti kimi təsvir
olunur. Feyerbax göstərir ki, «ruh şüurdan fərqli bir şeydir, iradə və
şüur ruhun zəruri xüsusiyyəti deyil». Deməli, ruhla bədənin varlığı
bir-birindən asılı ola bilməz. Bu isə məntiqə görə o deməkdir ki,
ruh bədənsiz, bədən ruhsuz yaşaya bilər.
İnsamn üçlü mahiyyətdə olması onun hər hansı bir
təzahürünün üçlü səbəbdən yaranmasına və ya eyni şərtlər
daxilində üçlü təzahür etməsinə səbəb olur. İnsan qəlbin və cismin
sintezindən ibarətdirsə və bu ikisi hansısa üçüncüdə birləşməmişsə,
belə sintez mənasızdır, üçüncü ruhdur.
T.Hobbsa görə, «İnsan təbiəti onun qidalanma, hərəkət,
çoxalma hissi və əqli, təbii qabiliyyətlərinin cəmidir». Bu
qabiliyyətlərdə hərəkət fiziki, qidalanma və çoxalma bioloji, ağıl
yə qabiliyyət isə sosial təbiətlidir.
İnsamn fiziki mahiyyəti ilə bioloji mahiyyəti arasında və
bioloji mahiyyəti ilə sosial mahiyyəti arasındakı nisbət
13
Dostları ilə paylaş: |