Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ^Bu haqda kitabın IV hissəsində nisbətən geniş məlumat verilmişdir.
____________________________________________________________ On söz misal olaraq, qədim Platon və platonçuları, müasir Qərb filosoflarım, məsihiyyət alimlərinin irfanmı göstərmək olar. Şərq irfanma da Platonun "İşraq" məktəbinin davamçısı Sührəver- dminin irfanmı, Aristotelin "Məşşa" məktəbinin davamçıları Farabi, İbn Sina, Nəsirəddin Tusini, bu məktəblərin hər biri əsl İslam irfanmdan bir çeşmə olsa da, nəhayət, İslam irfanım ən gözəl tərənnüm edən Sədrül-mütəəllihin Şirazinin (Molla
Səd- ra)
verdiyi "Hikmdti-Mütəaliyyə" irfanmı göstərmək olar. Hətta kökü qədim Çin filosofu Konfutsiyə qayıdan, müasir Çm döyüşünün "Kunq-Fu" məktəbinin irfam da vardır. Məlumdur ki, İslam alimlərinin göstərdiyi yollar Qərbin, yaxud məsihi alimlərirıin göstərdiyi yollardan daha dolğundur. Çünki hər bir məktəb hansısa bir əsasa söykənir. Məsələn: Dekartm, Kan- tm öz fəlsəfəsi, irfam olsa da, onlar da məsihiyyətə sığmdıqla- rmı etiraf edirlər. Təbiidir ki, İslam fəlsəfəsi və irfam da İslamdan qaynaqlanmışdır. Bir az da ümumiləşdirsək, deyə bilərik ki, dünyada iki fəlsəfə, iki irfan vardır; ilahi və materialist. Yəni, hətta hər bir fəlsəfi məktəb öz nəzəriyyəsini ya ilahiyyata, ya da materializmə söykənərək verir. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, fəlsəfə, yaxud irfan dinin dediyini deyir. Xeyr, əsla belə deyil. Başqa fəlsəfələri deyə bilməsək də, İslam fəlsəfəsi haq- qmda tamamilə deyə büirik ki, İslam filosofları İslam dininin həqiqətlərini tamamüə əqli, məntiqi formada verir. Yəni heç də İslam filosofları dinin dediyini sadə şəkildə götürüb qəbul etmirlər. Onlar, məsələn, İslam dininin əsas prinsiplərindən biri olan “Mdad" (ölümdən somakı həyat) mövzusunu tam əqli dəlillərlə isbat edirlər, yaxud digərlərinin də istifadə etdiyi məntiq qanunlarmdan istifadə edərək ruhun mücərrədliyini göstərə bilirlər. Bu da dini, imanla qəbul etməkdən fərqlənir. Bu zaman biz dini həqiqətləri ağılla qəbul etmiş oluruq. Deməli, fəlsəfə və irfan müxtəlif məktəblərə bölünür. Bu məktəblərin hər biri də insam müəyyən mərtəbələrə çatdırır. 19
Məntiq ____________________________________________________________ Əlbəttə, bunlardan bəziləri, hətta yalan və xəyalidir. O cümlədən, təbiidir ki, İslam fəlsəfə və irfanlarmda da bir-birlərinə nəzərən çatışmazirqlar vardrr. Bizim isə məqsədimiz ən kamil İslam fəlsəfəsi və irfamdır. İslam irfanınr, əsasən, dörd məktəbə ayırırlar; "Quran (yaxud Kdlam)", "İşraq", "Mdşşa" və "Hikmdti-Mütdaliyyd". Tarix boyu bu məktəblər biri-biri ilə əqli mübarizə aparmışdır. Nəhayət, sonda, 1572-1640-cı illərdə yaşayıb yaratmış İslamm dünya şöhrətli dahi filosofu Sədrül-mütəəllihm Şirazi (Molla Sədra) özünün "Hikməti-Mütəaliyyə" və digər fəlsəfi, irfani əsərlərində qədim filosof və ariflərin dediklərini əhatə edən, son dərəcədə dəqiq, əqli şəkildə Quranla birləşdirdi. O, bütün İslam filosof və ariflərinin çatdığı həqiqətləri, hətta qədim Yunan filo- soflarmdan Pifaqorun, Platonun, Aristotelin dediklərini məntiqi, fəlsəfi qaydalara əsaslanaraq isbat etdi. Mtn illərdən bəri peyğəmbərlərdən (ə) qalmış hikmətlərin, filosoflarm əsərlərindəki tam, natamam ifadələrini özünə məxsus şəkildə isbata yetirdi. Onun fəlsəfəsi, irfam, ilk dəfə onun məktəbini bir az da geniş şəkildə canlandıran Hadi Səbzivari, daha sonra da keçən əsrin möcüzəsi Əllamə Təbatəbai Təbrizi (Qurarun "əl-Mizan" təfsirinin müəUifi) vasitəsi ilə özünün kuliminasiya nöqtəsinə çatdı. Dediyimiz kimi, İslamda da fəlsəfə və irfan məktəbləri bir- birindən fərqlənir. Məsələn, qədim zamanlarda ariflər irfam əməli proqramlarla da yaşayırdılar. Amma müasir zamanda, demək olar ki. Əllamə Təbatəbai vasitəsilə tamamilə əqli formaya düşdü. Nəhayət, omm bu sahədə kamil mütəxəssis olan Həsənzadə Amuli, Cavadi Amuli, Misbah Yəzdi və s. kimi tələbələri, irfan üçün son proqramlar hazırladılar. Onlarm nəzərinə görə, əsasən də bu müasir zamanda son dərəcə təhlükəli olan irfanla məşğul oLmaq istəyənlər aşağıdakı mərhələləri keçsələr, müəyyən nəticə ala bilərlər. 20
____________________________________________________________ On söz İrfan ümumi şəkildə iki hissəyə bölünür: əməli və nəzəri.^ Əməli irfan praktiki proqramlardan ibarətdir. Bu da əxlaq elmindən sonra icra olunmalıdır. Yəni bir nəfər irfana başlamazdan öncə, İslamm təqdim etdiyi əxlaq proqramları əsasmda özünü müəyyən qədər hazırlamabdır, bundan sonra da ikinci mərhələyə keçməlidir. Əxlaqı düzəlməmiş bir şəxsin irfanla məşğul olması xəyaldan başqa bir şey deyil. Amma nəzəri irfana gəldikdə; nəzəri irfana da əməli irfan küni mütləq, müəyyən elmlərdən sonra başlanmalıdır. Əgər irfana bu elmlərdən sonra başlanmasa, əməli irfanda olduğu kimi, burada da nəticə alınmayacaq. Onlarm nəzərincə, əməli irfan insanm qəlbini həqiqətlərə açdığı kimi, nəzəri irfan da insanm ağbnı əqli həqiqətlərə tərəf açır. Yəni qəlbin öz irfam, əqlin də öz irfam var və hər biri də bir-birinə kömək edir. Buna görə də insan əməli irfana keçib kamil nəticə abnaq üçün, nəzəri irfam öyrənsə, daha yaxşı olar və nəzəri irfam da öyrənmək üçün mütləq aşağıdakı şəkildə hərəkət edilməlidir: əvvəlcə məntiq elmi, soma bəzi fəlsəfə kitabları, daha soma Nəsirəddin Tusi, İbn Sinamn və s. əsərləri oxunmalıdır. Daha sonra Sədrül-mütəəllihin Şirazinin fəlsəfəsi və nəhayət, Mühyiddin ibn Ərəbinin (1265- 1240 miladi) nəzəri irfam oxunmalıdır. İbn Ərəbi Əndəlusda (İspaniyada) doğulmuşdur. O, nəzəri irfanm banisidir. Əlbəttə, İbn Ərəbidən əvvəl də nəzəri irfan var idi, amma irfan onun vasitəsi ilə özünün kamil həddinə çatdı. Belə ki, indi də dünyamn şərq və qərb filosofları tərəfindən öyrənilir. Bunlarla bərabər. Quran elmləri də öyrənilməlidir, çünki dediyimiz kimi, irfan ya İslam, ya da qeyri-İslam irfanıdır. Buna görə də həqiqi kamala yetişmək üçün irfanla məşğul olmaq istəyən şəxs, elə Allahm dediyi yolla hərəkət etməlidir. Bu yol da yalmz və yalnız Quramn göstərdiyi yoldur. ^Bu haqda kitabın IV hissəsində nisbətən geniş məlumat verilmişdir. 21
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|