Referat tələbənin adı, soyadı: Cəfərova Aysel Fakultə: Biznes idarəçiliyi İxtisas: Menecment Qrup: tmtq-1001 Kurs: IV



Yüklə 300,23 Kb.
səhifə1/4
tarix26.10.2017
ölçüsü300,23 Kb.
#6820
növüReferat
  1   2   3   4

AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI MƏDƏNİYYƏT VƏ TURİZM NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN TURİZM İNSTİTUTU

İqtisadiyyat

kafedrası

Mühasibat və mühasibat tapşırıqları

fənni üzrə

REFERAT

Tələbənin adı, soyadı: Cəfərova Aysel



Fakultə: Biznes idarəçiliyi

İxtisas:Menecment

Qrup:TMTQ-1001

Kurs: IV


Semestr: VII

Müəllim:

Bakı 2013









Mündəricat

Mühasibat uçotunun predmeti və metodu.Onun mahiyyəti və funksiyaları

Mühasibat balansı

Hesablar sistemi və ikili yazılış

Mühasibat uçotunun sənədləri, registrləri və formaları

Müəssisələrdə mühasibat uçotunun təşkili əsasları

Pul vəsaiti və hesablaşmaların uçotu

Əməyin və müəssisələrdə işçi heyəti ilə hesablaşmaların uçotu

Əmtəə-material ehtiyatlarının uçotu

Əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin uçotu

Kapital və maliyyə qoyuluşlarının uçotu

İstehsal məsrəflərin uçotu

Hazır məhsul və onun satışının uçotu

Maliyyə nəticələrinin və mənfəətdən istifadə olunmasının uçotu

Kapitallar,ehtiyyatlar,məqsədli maliyyələşmələr və məqsədli daxilolmaların uçotu

Mühasibat hesabatları



GİRİŞ

«Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi və auditin əsasları» tədris fənninin mahiyyəti, konseptual əsasları, məqsədləri, nəzəriyyənin verifikasiyası, müəssisənin təsərrüfat həyatında, iqtisadiyyatın təşkilində əhəmiyyəti haqqında məlumatlar verilir. Onun elmi fəlsəfəsi və tədqiqat metodologiyası, iqtisad yönümlü və geniş diapazonda hamılıqla digər fənlərlə rabitəsi, bazar iqtisadiyyatının nəzəri və praktiki sferasında yeri və rolu göstərilir. Tələbələrin mütəxəssis kimi formalaşmasında mühasibat uçotu və audit haqqında biliklərin toplanmasının zəruriliyi əsaslandırılır, onlara öyrənilən fənnin əsas peşə təhsilli ixtisas proqramının mənimsənilməsində əhəmiyyəti vurğulanır. Hər bir ictimai formasiyada təsərrüfat uçotunun öz məqsədi, vəzifəsi, forması olmuşdur.

Mühasibat uçotunun əsas məqsədi daxili və xarici istifadəçilər üçün mühasibat informasiyalarının formalaşdırılmasından ibarətdir. Müəssisədə formalaşan maliyyə uçotu informasiyaları xarici istifadəçilərin tələblərinə uyğun olmalı, onların iqtisadi qərarlar qəbulu prosesini əsaslandırmağa imkan verməlidir. Mühasibat informasiyalarının xarici istifadəçilərinə investorlar və onların nümayəndələri, müəssisənin işçiləri və onların nümayəndəlikləri (həmkarlar ittifaqı və s.), borcverənlər, malgöndərən və podratçılar, dövlət orqanları, bütövlükdə ictimaiyyət aid edilir. Müəssisənin rəhbərliyi, idarəetmə aparatı, menecerlərin istifadə etdikləri uçot informasiyaları daxili istifadəçilərin əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının qəbulunu, müəssisənin rasional şəkildə idarə olunmasını təmin etməlidir. Mühasibat uçotu informasiyaları həmçinin vergi sisteminin tələblərini də nəzərə almalıdır. Müəssisənin maliyyə nəticələri olan balans mənfəəti, bölüşdürülməmiş mənfəət, satışdan alınan gəlir və s. haqqında informasiyalardan sərf olunmuş resurslar əsasında pul vəsaitlərinin cəlb olunmasının qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması, resursların potensial dəyişikliklərini qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Müəssisənin maliyyə vəziyyətindəki dəyişikliklər haqqında informasiyalardan müəssisənin investisiya, maliyyə və əməliyyatı fəaliyyətini qiymətləndirərkən, müəssisənin ödəniş qabiliyyəti və likvidliyini təyin edərkən istifadə olunur. Mühasibat informasiyaları onların istifadəçiləri üçün münasib, etibarlı və müqayisəli olduqda əhəmiyyətə malik olur.

Uçotun yaranmasının və inkişafının qədim inkişaf tarixi vardır. Arxeeoloqlar və tarixçilər müəyyən etmişlər ki, yazılı uçot bizim eraya qədər XIII əsrdə Misirdə mövcud olmuşdur. Həmin dövr üçün uçot qədim Rim dövlətində daha geniş inkişaf etmişdir. İnsan cəmiyyəti inkişaf etdikcə uçotun aparılması və maddi istehsal əməliyyatlarının əks olunmasının metodiki prinsipləri dəyişmişdir. İctimai-iqtisadi formasiyalar sistemi feodalizmin dağılması ilə əlaqədar olaraq köhnə şəhərlər canlanmağa və yenilərinin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar olaraq uçot yazılışlarının təkmilləşdirilməsi və inkişafını vacib etmişdir. Bu fənn Mühasibat uçotu və audit formasında tədris olunur.



Mövzu 1. Mühasibat uçotunun predmeti və metodu.Onun mahiyyəti və funksiyaları

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində normal işləyə bilmək üçün respublikamızda güclü məhsuldar qüvvələr yaradılır. Bu qüvvələri idarə edə bilmək üçün çoxlu miqdarda informasiya kütləsi tələb olunur. Bu cür informasiyanın toplanması və işləməsi yalnız yaxşı təşkil olunmuş təsərrüfat uçotunun köməyi ilə mümkündür. Deyilənlər belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, təsərrüfat uçotu bazar iqtisadiyyatı şəraitində müxtəlif mülkiyyət formalarına aid olan müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətinin miqdar xüsusiyyətlərini əks etdirməklə bərabər, onlara keyfiyyət xarakteristikası da verir.

Təsərrüfat uçotunun məlumatları bazar iqtisadiyyatı şəraitində Respublikanın Xalq təsərrüfatının inkişafının qanunauyğunluqlarımı öyrənmək üçün istifadə olunur.Uçotun məlumatları yeni mülkiyyət formalı müəssisələr, birliklər, sahələr və bütün xalq təsərrüfatı üzrə təsərrüfat tapşırıqların (planlarının) yerinə yetirilməsini xarakterizə edir. O, istehsalın iqtisadi səmərəliliyini yüksəltmək, texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin surətləndirmək, Milli gəlirin inkişaf tempinin artırmaq və xalqımızın güzaranını yaxşılaşdırmaq üçün ehtiyat mənbələri axtarmağa imkan verir.

İdarəetmə mexanizmini hərəkətə gətirmək və təsərrüfat uçotunu yenidən qurmaq məqsədi ilə Respublikamızda ilk dəfə olaraq, Azərbaycan Prezidentinin 11 avqust 1992-ci il tarixli fərmanına əsasən mühasibat uçotunu Beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırmaq məqsədi ilə 1995-ci ildə «Mühasibat uçotu haqqında qanun» qəbul edilmişdir.

Təsərrüfat uçotunun qarşısında qoyulan tələblər. Təsərrüfat prosesləri zamanı baş verən hadisələri müntəzəm uçota almadan bu prosesləri idarə etmək mümkün deyil. Təsərrüfat uçotunun əsas vəzifələrindən biri bazar iqtisadiyyatı şəraitində respublikamızda mövçud olav müxtəlif mülkiyyət formalarının vəsaitinin qorunması uğrunda nəzarəti həyata keçirmək hesab olunur.

Təsərrüfat uçotu qarşısında duran vəzifələri yerinə yetirə bilmək üçün Beynəlxalq standartlar səviyyəsində qurulmalı və bir sıra tələblərə cavab verməlidir.

Uçotda tətbiq olunan ölçulər. Məlum olduğu kimi təsərrüfat uçotu vasitəsilə müşahidə olunan obyektlər miqdar göstəriciləri ilə ifadə olunur. Müşahidə olunan göstəriciləri ölcmək üçün təsərrufat uçotunda, aşağıdakı üç ölçüdən istifadə olunur:

1. Natural ölçü;

2. Əmək ölçüsü;

3. Pul ölçüsü.

Natural ölçüsündən əsas etibarı ilə material resurslarının miqdar ifadəsi ilə uçota alınması üçün istifadə edilir. Natural ölçünün müxtəlif mülkiyət formalarının əmlakının qorunmasıda böyük əhəmiyəti vardır. Natural ölçü vahidləri-kiloqram, ton, barel, metr və s. hesab olunur. Natural ölçü vasitələr müxtəlif əşyalar (haqqında ümumi məlumat əldə etmək mümkün olmur. Natural ölçülərin köməyi ilə müxtəlif ada, sorta və i. s. malik olan məhsulların ham miqdarını, həm də keyfiyyətini xarakterizə edən göstəricilər haqqında məlumat əldə edilir. Lakin natural ölçülərdən yalnız oxşar material qiymətlilərin və məhsulların uçotunu aparmaq üçün istifadə etmək olar. Müxtəlif adlı material qiymətlilərini və məhsulları cəmləşdirmək üçün natural ölçülərdən istifadə etmək olmaz. Məsələn, pambığın, taxılın, üzümün, kartofun və i. s. eyni çəki ölçüsü ilə uçota alınmasına baxmayaraq onları toplamaq qeyri mümkündür.

Əmək ölçüsü sərf edilmiş əməyi hesablamaq üçün istifadə edilir. Əmək ölçüsü vasitəsilə müəssisənin işçilərinə əmək haqqı və onların əmək məhsuldarlığı hesablanır, gördüyü işlərin üzərində nəzarət həyata keçirilir. Əmək ölçüsü vahidlərinə adam gününü, saatını, dəqiqələrini aid etmək olar. Əmək ölçüləri əsas etibarı ilə natural ölçülərlə birlikdə tətbiq edilir. Məsələn, məhsul istehsalı üzərində nəzarət etdikdə hər bir işçinin müəyyən məhsulun istehsalına nə qədər vaxt sərf etdiyi, əmək məhsuldarlığının hesablanması zamanı hər bir işçi hesabı ilə nə qədər məhsul istehsal edildiyi, mal dövriyəsinə nail olunduğu müəyən edilir.

Təsərrüfat hadisələrini ümumi şəkildə əks etdirmək üçün pul ölçüsündən istifadə olunur. Pul ölçüsünün köməyi ilə müxtəlif təsərrüfat prosesləri haqqında ümumiləşdirilmiş göstəricilər əldə edilir. Məsələn, pul ölçüsünün köməyi ilə yeni mülkiyət formalarına aid olan müəssisələrdə mövcud olan vəsaitin ümumi məbləği, təsərrüfat fəaliyətinin ümumi nəticələri əks etdirilir.Bu cür ölçü olmadan təsərrüfatın planlaşdırılması və idarə olunması mümkün deyil. Pul ölçüsünün köməyi ilə müəssisənin və onun ayrı-ayrı sahələrinin işi üzərində nəzarət aparılır. Pul ölçü vahidi Azərbaycan manatı hesab olunur.

Təsərrüfat uçotunun növləri.

Müasir şəraitdə təsərrüfat uçotu sistemi bir-birilə əlaqədar olan 3 formada ifadə olunur.Operativ uçot vasitəsilə idarə,müəssisələrin,istehsal sahələri,sexlərin fəaliyyətinə gündəlik rəhbərlikdə istifadə edilir.Operativ uçot bir qayda olaraq tələb olunduğu halda aparılır.Onun təqdim olunması üçün vaxt müəyyən olunmur.Bu isə göstərilən uçot formasının başqa uçot formalarından fərqləndirən birinci göstəricidir.Operativ informasiyanın ikinci fərqi onun istənilən vaxtda,sənədləşdirilmədən hazırlanıb təqdim olunmasıdır.Statistika uçotu xalq təsərrüfatının iqtisadiyyatın,elmin,təhsilin müxtəlif sahələrində baş verən kütləvi əməliyyatları öyrənir.Statistika uçotu məlumatları əsasında dövlət idarəetmə orqanları proqnozları müəyyən edir,iqtisadi siyasət sahəsində qərarlar qəbul edir,ölkənin iqtisadiyyatının idarə olunması ilə əlaqədar olaraq konkret operativ tədbirlər görür.Mühasibat uçotu təsərrüfat əməliyyatlarının kəmiyyət və keyfiyyət gös-təricilərini mövcud qanunçuluqla müəyyən olunmuş sənədlər əsasında,pul və miqdar ifadəsində əks etdirməklə öyrənir və fasiləsiz nəzarəti həyata keçirir.Mühasibat uçotunda bütün əməliyyatlar tam və ardıcıl olaraq yalnız sənədlər əsasında həyata keçirilir. Mühasibat uçotunda əsasən pul ölçüsündən istifadə edilir.

Mühasibat uçotunun predmeti müəssisənin mövcud olan əmlakı, onun hərəkəti, əmələ gəlmə mənbəələri və formalaşmasını əhatə edir.Mühasibat uçotunun metodu onun icra fəaliyyətində mühüm əhəmiyyətə malik olan ünsürləri vasitəsilə yerinə yetirilir.Bu ünsürlər sənədləşmə və invertarlaşmadan,qiymət və kalkulyasiyadan,hesablar sistemindən,ikitərəfli yazılış,mühasibat balansı və hesabatdan ibarətdir.Sənədləşdirmə - təsərrüfat əməliyyatının müəyyən sənədlərlə əməliyyatın icra olunduğu yerdə rəsmiyyətə salınmasıdır.İnvertarlaşma - müəssisə mühasibat uçotunda əks olunmuş əmlakın faktiki yoxlanması və müəyyən olunması formasıdır.Qiymət və kalkulyasiya.Qiymətin köməyi ilə müəssisədə mövcud əmlakın bütün çeşidlərinin ümumiləşdirilmiş həcmi müəyyən olunur.Hesablar sistemi və ikitərəfli yazılış.Hesablar sistemi vasitəsilə mühasibat uçotunda əks olunmuş əməliyyatlar iqtisadi cəhətdən qruplaşdırılır.Mühasibat balansı və hesabat.Mühasibat balansında müəs-sisənin özünəməxsus və cəlb olunmuş vəsaitlərinin iqtisadi cəhətdən qruplaş-dırılması,onların yerləşdirilməsi və pul şəklində ifadəsi bir qayda olaraq hər ayın 1-i tarixində əks olunur.Müəssisə və idarələrin mühasibat hesabatı müəyyən dövr üçün (ay,rüb,il) istehsalat-təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilər sistemidir.

Kapitalizm cəmiyyətində mühasibat uçotunun vəzifələri və məzmunu onun inkişaf xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir. Burada uçot öz ölkəsinin əhalisinn istismar etmək və müflisləşdirmək; başqa ölkələrinin əhalisini müntəzəm olaraq soymaq, müharibələr və hərbləşdirmə yolu ilə maksimum mənfəət əldə olunmasını təmin etmək funksiyasını yerinə yetirir.

Mühasibat uçotunu başqa uçot növlərindən fərqləndirən əsas xüsusiyətlər onun ardıcıl və sənədlərə əsasən aparılmasıdır. Mühasibat uçotunun ardıçıllığı onunla izah olunur ki, burada müəssisədə baş vermiş bütün təsərrüfat əməliyatları ardıcıl qeydə alınır. Mühasibat uçotunda qeydə alınan hər bir əməliyyat əvvəlcə mütləq ilk sənədlə rəsmiyətə salınmalıdır. Yalnız rəsmiyətə salınan sənədlərin məlumatları mühasibat uçotunun aparılmasının yeganə-mənbəyi hesab olunur. Mühasibat uçotunun məlumatlarına əsasən hər bir maddi-məsul şəxsin işinə, hərəkətinə, dəqiq və asaslandırılmış qaydada nəzarət olunur.

Beynəlxalq təcrübədə mühasibat uçotu iki yerə: İstehsal və ya başqa sözlə idarəetmə uçotuna bə maliyyə uçotuna bölünür. Mühasibat, bazar iqtisadiyatı şəraitində müəssisənin fəalliyyətinə rəhbər gözü ilə baxır. Ona görə menecerlərin iş nətiçəsi çox vaxt mühasibat məlumatlarından asılı olur. Dünya ölkələrində mühasibat uçotu sistemi, müəssisənin əsas informasiya sistemidir.

Mühasibat uçotunun informasiyaları daxili hesabatların tərtib olunması, planlaşma və nəzarətin aparılması, görülmüş işlərə qiymət -verilməsi, qeyri-standart situasiyalar baş verdikdə və firmanın siyasətini müəyyən etdikdə müvafiq qərarlap qəbul edilməsi, investisiya qərərlarının qəbuluna və vergilərin düzkün hesablanmasına nəzarət edilməsi, səhmdarların va dövlət orqanlarının xariçi hesabatlarının tərtib edilməsi və s. üçün istifadə olunur.



Mövzu 2. Mühasibat balansı

Təsərrüfat vəsaitinin və onların əmələ gəlmə mənbələrinin müəyyən tarixə pul formasında ümumiləşdirilmə və iqtisadi cəhətdən qruplaşdırılma üsuluna balans deyilir 1. (1. Fransız dilindən tərcümədə balans bərabərlik deməkdir. Latınca balans iki sözdən əmələ gəlir. bis — iki dəfə, lanx — tərəzinin iki gözü. Əsl mənada bis1anx bərabərliyi göstərir və tərəzinin bir-birinə bərabər olan iki gözünü xarakterizə edir). Bir qayda olaraq balans rübdə və ya ildə bir dəfə tərtib olunur. Balans yalnız təsərrüfat vəsaitinin və onun əmələ gəlmə mənbələrinin vəziyyəti üzərində deyil, eyni zamanda onlardan istifadəyə nəzarət etməyə imkan verir.«Balans» termini ümumiyyətlə mühasibat uçotu,təsərrüfat fəaliyyətinin təh-lili,planlaşdırma sahəsində işləyən mütəxəssislərə məlumdur.Termin «balans» latın sö-züdür,«bislanx» sözünü göstərir,yəni bis-iki,lanx-tərəzinin bir-birinə bərabər olan iki hissəsi.Mühasibat balansı mühasibat(maliyyə) hesabatlarının tərkibində tərtib

olunur.İqtisadiyyatda müxtəlif formalarda balanslar məlumdur.Bunlardan mühasibat balansı,müəssisənin mənfəət və zərərini xarakterizə edən balanslar,əsas fondların balansı,əhalinin gəlir və xərclərini müəyyən edən balanslar,material balansları,əmək ehtiyatları balansı,sahələrarası balans və sair tərtib olunur.Bütün bunlara baxmayaraq ilk

növbədə balans tərtibi mühasibat uçotu balansına aiddir.Mühasibat balansı hər bir iqtisadi subyekt üçün müəyyən tarixə tərtib olunur.Balans hesabatı müəssisə yaradılan tarixə,aylıq,rüblük,yarım illik,9 aylıq və müəssisə ləğv olunarkən tərtib oluna bilər. Mövcud olan standartlara uyğun olaraq mühasibat balansı müəssisənin bütün maliyyə-təsərrüfat göstəricilərini onun hərəkəti pul ifadəsində əks etdirilir.Balansda mövcud olan əmlakın miqdarı,onların hansı mənbəələrdən əmələ gəlməsi,özünəməxsus və cəlb olun-muş vəsaitlər əks olunur.

Mühasibat(maliyyə) hesabatlarının nümunəvi formaları və o cümlədən mühasibat balansı, onların doldurulması qaydaları,Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyən edilir.

Təsərrüfat vəsaitlərini və onların əmələ gəlmə mənbələrini ayrı-ayrı əks etdirmək üçün balans iki hissədən ibarət cədvəl formasında olur. Balansın təsərrüfat vəsaitinin tərkibini və yerləşməsini özündə əks etdirən hissəsi aktiv, onların əmələ gəlmə mənbələrini əks etdirən hissəsi isə passiv adlanır 2. (2. Aktiv və passiv terminləri latın sözü olub Aktiv vəsaitlərin hərəkət etməsini, fəaliyyət göstərməsini, passiv isə fəaliyyətdə olmamasını, başqaları qarşısında öhdəliklər olmasını ifadə edir).

Balansın aktivinin yekunu, passivin yekununa bərabər olmalıdır. Belə bərabərlik hər bir müəssisənin balansı üçün mütləqdir. Bu cür bərabərlik eyni vəsait kütləsinin iqitisadi məzmununa görə iki istiqamətdə qruplaşdırılması ilə əlaqədardır. Balansın bir tərəfində (aktivdə) vəsaitin tərkibi və onun harada yerləşməsi, digər tərəfində isə həmin vəsaitlərin hansı mənbələrdən əmələ gəlməsi (passivdə) qruplaşdırılır.

Aktivin və passivin hər bir ünsürü balans maddəsi adlanır. Məsələn, balansın aktivində əsas vəsait, qeyri maddi-aktivlər, material, uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları, kapital qoyuluşları, bitməmiş istehsal, hesablaşma he-sabındakı, kassadakı, valyuta hesabındakı və i.a. olan pul vəsaiti, passivdə-nizamnamə kapitalı, əlavə kapital, ehtiyyat kapitalı, xüsusi təyinatlı fondlar, bölüşdürülməmiş mənfəət, malsatanlara olan borc, veksellər üzrə borc, əmək ödəməsi üzrə işçi heyyəti ilə hesablaşmalar, uzun və qısa müddətli bank kreditləri, alınmış qısa və uzunmüddətli borclar əks etdirilir ki, bunların hər biri balans maddələri adlanır.

Həmin maddələr balansın aktivində və passivində müəyyən edilmiş ardıcıllıqla qruplaşdırılır və belə qruplaşma müəssisənin maliyə vəziyyəti üzərində nəzarət etməyə imkan verir. balans aktiv üzrə üç, passiv üzrə iki bölmədən ibarətdir. Aktivin birinci bölməsində əsas vəsaitlər və qoyuluşlar (əsas vəsaitlərin bütün növləri, qeyri-maddi aktivlər uzunmüddətli maliyə qoyuluşları), ikinçi bölməsində ehtiyyatlar və məsrəflər (istehsal ehtiyyatları, bitməmiş istehsala məsrəflər, hazır məhsul, mallar, əlavə dəyər vergisi), üçüncü bölməsində pul vəsaitləri, hesablaşmalar və sair aktivlər (yüklənmiş mallar, debitorlarla hesablaşmalar, kassadakı, hesablaşma hesabındakı, valyuta hesabındakı pul vəsaiti) əks etdirilir.

Balansın passivində müəssisənin vəsaitinin əmələ gəlmə mənbələri göstərilir ki, bu da iki yerə-xüsusi vəsait mənbələrinə və öhdəliklərə (hesablaşmalara və sair passivlərə) bvlünür. Xüsusi vəsait mənbəələrinə nizamnamə kapitalı, əlavə kapital, ehtiyat kapitalı, xüsusi tə'yinatlı fondlar və mənfəət aid edilir. Bu vəsait mənbələrinin hamısı bir yerdə kötürüldükdə müəssisənin kapitalı adlanır. Müəssisəni yaradan investorlar (səhmdarlar), onun yaranmasına qoyduqları resurs (pul vəsaiti, material, əsas vəsait və i. a.) əvəzində adi səhm alırlar. Müəssisənin mənfəətnnin səhmdarlara olan öhdəçiliyin ödənilməsinə istnfadə olunmayan hissəsi, onun sərəncamında qalır və bölüşdürülməyən mənfəət adlanır. Beləliklə müəssisənin kapitalı iki mənbə: investorlardan (təsisçilərdən) alınan vəsait və bölüşdürülməmiş mənfəətin vəsaiti hesabına yaradılır.

Müəssisənin öhdəliklərinə-bankın uzun və qısa müddətli kreditləri, uzunmuddətli və qısamüddətli borçları, mallar, işlər və xidmətlər uzrə malsatanlara olan borçlar, alınmış veksellər üzrə borclar, əmək ödəməsi üzrə fəhlə və qulluqçulara əmək ödəməsinə görə sosial sıgorta orqanlarına, vergilər üzrə büdcəyə olan borclar aiddir. Sadaladığımız adətən cəlb edilmiş vəsaitlər adlanır. Hal-hazıra qədər balansı təhlilə hazırlamaq üçün brutto balansına (təmizlənməmiş) əsasən netto (təmizlənmiş) balansı tərtib edilirdi. Buna balansı, qiymətlilərin ilk satınalma dəyərini, nizamlaşdırıcı maddələrdən təmizləmək yolu ilə nail olunurdu. Hazırda bütün müəssisələrdə mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlarının tələblərinə uygun gələn netto-balans formasından istifadə olunur.

Netto balansın aktnvində əsas Vəsaitlərin qeyri-maddi aktivlərin, az qiymətli və tezköhnələn əşyaların ilk (bərpa) dəyəri köhnəlməsi və qalıq dəyəri; mal qalıqları satınalma dəyəri; zərərlər — keçən ildə və hesabat ilin-də əldə olunan zərərlərin məbləği həcmində göstərilir. Balansın passivində keçən ilin və hesabat ilinin mənfəətinin məbləği, habelə hesabat ilinin bölüşdürülməmiş mənfəəti ayrı sətirdə köstərilir.

Beynəlxalq təcrübədə netto-balansının aktivinin və passivinin yekununa balansın valyutası deyilir.

Netto-balansının aktivinin valyutasına yalnız əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi aktivlərin və az qiymətli tezköhnələn əşyaların qalıq dəyəri daxil edilir.

Netto-balansın passivlinin valyutasına bölüşdürülməmiş mənfəət də daxil edilir. Hesabat ilinin mənfəəti və mənfəətdən istifadə isə arayış şəklində göstərilir. Hesabat ilinin mənfəəti və mənfəətdən istifadə maddələrinin məbləği balansın valyutasına daxil edilmir.

Balansın növləri.

Mühasibat balansı tərtib olunma prinsipinə görə bir neçə formada hazırlanır.Giriş balansı müəssisə yaradılmış tarixə nizamnamə fondu əsasında tərtib olunur.Təsərrüfat subyektləri mühasibat uçotunun aparılması giriş balansının tərtibi ilə başlayır. Bu halda giriş balansında müəssisə nizamnaməsi qeydiyyatdan keçmiş əsas əmlak formaları və nizamnamə kapitalına təsisçilər tərəfindən qoyulan öhdəçiliklər,pul vəsaiti əks olu-nur.Cari balans giriş balansından fərqli olaraq müəssisənin fəaliyyətdə olduğu bütün dövrdə dövrü olaraq uçot siyasətinə və hesabat dövrlərinə uyğun tərtib olunur.Cari balansın tərtibi üç dövrə bölünür.Ondan birincisi başlanğıc,ikincisi hesabat dövrünün rüb və aylıqlarında və üçüncü isə yekun balansı formasında tərtib olunur. Başlanğıc və yekun balansı maliyyə ilinin əvvəlində və sonunda tərtib olunur.Hesabat dövrü arası balans isə hesabat dövrünün əvvəli və sonunda tərtib olunur.Azərbaycan Respublikasında hesabat dövrü arası balanslar birinci rübün yekunu,yarım illik(altı aylıq) və üçüncü rübün yekunu əsasında doqquz aylıq tərtib olunur.Bölüşdürmə balansı böyük müəssissələrin bir neçə müəssisəyə ayrılması ilə əlaqədar tərtib olunur.Bölüşdürmə balansı bir sıra halda böyük müəssisənin tabeliyində olan istehsal vahidlərinin başqa müəssisənin tabeçiliyinə verildikdə də tərtib olunur.Birləşmə balansı bir neçə müəssisənin bir müəssisə tabeçiliyində birləşməsi ilə əlaqədar olaraq tərtib olunur.

Mövzu 3. Hesablar sistemi və ikili yazılış

Plan:


1. Mühasibat uçotu hesabları onların quruluşu.

2. Aktiv və passiv hesablar, onların quruluşu.

3. Hesablarda ikili yazılış üsulu.

4. Sintetik və analitik uçot hesabları, subhesablar.

5. Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri.

Muhasibat uçotu hesabları, onların quruluşu.

Balans məlumatlarının kifayət etməməsi müəssisə və təşkilatlarda hər gün müxtəlif təsərrüfat əməliyatlarının baş verməsi və həmin təsərrüfat əməliyyatlarının vəsaitlərin, onların əmələgəlmə mənbələrinin tərkibində müəyyən dəyişiklik (artma yaxud azalma) əmələ gətirməsi ilə əlaqədardır. Ay və kvartal ərzində həmin vəsaitlərin və onların əmələgəmə mənbələrinin tərkibində necə dəyişiklik əmələ, gəldiyini isə ümumilikdə tərtib olunan balansdan görmək olmur. Buna nail olmaq üçün çari mühasibat uçotu hesabları tətbit edilir. Mühasibat uçotu hesabları təsərrüfat vəsaitlərinin və onların əmələgəlmə mənbələrinin hər biri üçün ayrı açılır. Bütün uçota alınan obyektlər, yəni vəsait və onun əmələgəlmə mənbəyi iki cür ya artmaya, yaxud azalmaya doğru dəyişilə bilər. Ona görədə hər bir mühasibat hesabı iki hissəyə ayrılır. Hesabın sol tərəfi debet, sağ tərəfi isə kredit adlanır.

Hesabın ikitərəfli formada olması vəsaitləri və onların əmələgəlmə mənbələrini artıran bütün məbləğləri bir tərəfdə, azaldan məbləğləri isə əks tərəfdə yazmağa imkan yaradır .Belə ki, hesabın debetində ilk qalıq yarı-larsa, onu artıran bütün məbləğlər də debet tərəfdə, azaldan məbləğ isə kredit tərəfdə yazılır. Əgər ilk qalıq kredit tərəfdə yazılarsa, onu artıran bütün məbləğlər kredit tərəfdə azaldan məbləğlər də debet tərəfdə əks etdirilir. Hesab üzrə ilk qalıqdan sonra yazılmış bütün məbləğlərin yekununa dövriyyə deyilir. Hesabın debetinə yazılmış məbləğlərin yekununa debet dövriyəysi, kreditinə yazılmış məbləğlərin yekununa isə kredit dövriyyəsi deyilir.

Aktiv və passiv hesablar, onların quruluşu. Mühasibat uçotunda bütün təsərrüfat vəsaitləri iki cür: biri vəsaitin tərkibi və yerləşməsinə, ikincisi əmələkəlmə mənbələrinə görə qruplaşdı-rıldığından onları uçota alan hesablar da iki yerə — təsərrüfat vəsaitlərinin tərkibini və yerləşməsini əks etdirən hesablara—aktiv hesablara və təsərrüfat vəsaitlərinin əmələgəlmə mənbələrini uçota alan hesablara—passiv hesablara bölünür. Aktiv və passiv hesablarda debet və kreditin təyinatı müxtəlifdir. Belə ki, aktiv hesabın debetində ilk qalıq və onu artıran məbləğlər, kreditində isə azaldan məbləğlər göstərilir. Passiv hesablarda isə əksinə ilk qalıq və onu artıran bütün məbləğlər kreditdə, azaldan məbləğlər debetdə göstərilir.

Aktiv və passiv hesablar, onların quruluşu. Mühasibat uçotunda bütün təsərrüfat vəsaitləri iki cür: biri vəsaitin tərkibi və yerləşməsinə, ikincisi əmələkəlmə mənbələrinə görə qruplaşdı-rıldığından onları uçota alan hesablar da iki yerə — təsərrüfat vəsaitlərinin tərkibini və yerləşməsini əks etdirən hesablara—aktiv hesablara və təsərrüfat vəsaitlərinin əmələgəlmə mənbələrini uçota alan hesablara—passiv hesablara bölünür. Aktiv və passiv hesablarda debet və kreditin təyinatı müxtəlifdir. Belə ki, aktiv hesabın debetində ilk qalıq və onu artıran məbləğlər, kreditində isə azaldan məbləğlər göstərilir. Passiv hesablarda isə əksinə ilk qalıq və onu artıran bütün məbləğlər kreditdə, azaldan məbləğlər debetdə göstərilir.

Aktiv hesablar üzrə son qalığı tapmaq üçün ilk debet qalığının üzərinə debet dövriyyəsini (artan məbləğini) əlavə edib, kredit dövriyyəsini (azalan məbləğini) çıxmaq alınan məbləği debet tərəfdə yazmaq lazımdır. Passiv he-sablar üzrə son qalığı tapmaq üçün isə hesabın ilk kredit qalığının üzərivə kredit dövriyyəsini (artan məbləğini) əlavə edib debet dövriyyəsini (azalan məbləğini) çıxmaq, alınan nəticəni kredit tərəfdə yazmaq lazımdır.

Hesablarda ikili yazılış üsulu. Hesabların yuxarıdakı sxemindən görünür ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan müxtəlif hesabların debetinə və kreditinə yazılır. Təsərrüfat əməliyyatlarının hesablarda bu cür qarşılıqlı əks etdirilmə üsuluna ikitərəfli qeyd (yazılış) üsulu deyilir. İkitərəfli qeyd (yazılış) üsulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər bir təsərrüfat əməliyyatı eyni zamanda və eyni məbləğdə mütləq iki hesabda əks etdirilir. Hesabın birində əməliyyatın məbləği debet tərəfdə, digərində isə kredit tərəfdə göstərilir. Bu zaman hər bir əməliyyatın debet məbləği mütləq həmin əməliyyatın kredit məbləğinə bərabər olmalıdır. İkitərəfli yazılış təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nəticəsində vəsaitlərin və onların əmələgəlmə mənbələrinin tərkibində baş verən qarşılıqlı əlaqəni aydınlaşdırmaq üsuludur. İkitərəfli yazılış üsulu təsərrüfat əməliyyatlarının gedişinə nəzarət etməyə imkan verir.

Təsərrüfat əməliyyatlarını hesablarda əks etdirməzdən əvvəl, həmin əməliyyatların hansı hesabın debetinə, və kreditinə yazılmasını bilmək lazımdır. Bunun üçün mühasibat uçotunda provodka (yazılış) tərtib olunur. Provodka, yəni mühasibat yazılışı debetləşən və kreditləşən hesabların adını göstərən və konkret təsərrüfat əməliyyatlarının məzmununu və məbləğini əks etdirən yazılışa deyilir.

Provodka iki cür olur.

1. Sadə provodka (yazılış)

2. Mürəkkəb provodka (yazılış).

Təsərrüfat əməliyyatının eyni məbləğdə bir hesabın debetinə, digər hesabın kreditinə yazılmasına sadə provodka (yazılış) deyilir. Təsərrüfat əməliyyatının bir hesabın debetinə, bir neçə hesabın kreditinə və yaxud ək-sinə, bir hesabın kreditinə bir neçə hesabın debetinə yazılmasına isə mürəkkəb provodka (yazılış) deyilir.

Mühasibat hesabları qiymət və kalkulyasiya ilə də əlaqəlidir. Belə ki, mühasibat uçotunda əməliyyatları qiymətləndirmədən onları hesablarda əks etdirmək olmaz. Məhsulun maya dəyərini hesablamaq üçün kalkulyasiya tər-tib edilir. Kalkulyasiyanı tərtib etmək üçün bütün məlumatlar hesablardan götürülür.

Mühasibat uçotunun metodunun əsas ünsürlərindən biri olan balans ilə hesablar arasındakı əlaqə ikitərəflidir. Bir tərəfdən hesabların məlumatına əsasən balans tərtib edilir. Digər tərəfdən isə balansda olan qalıqlara əsasən hər bir dövrün əvvəli üçün hesablar açılır. Hesablar, həmçinin mühasibat hesabatının digər formaları ilə də əlaqəlidir. Mühasibat uçotunun metodunun bütün ünsürləri qarşılıqlı əlaqəli olduqda uçot obyektlərinin, daha doğrusu uçot göstəricilərinin dəqiqliyi və düzgünlüyü təmin edilir.

Sintetik və analitik uçot hesabları, subhesablar. Mühasibat uçotu hesabları əsasən balans maddələrinə uyğun gəlir. Daha doğrusu, burada təsərrüfat vəsaitlərinin hərəkəti və onların əmələgəlmə mənbələrinin dəyişməsi ümumiləşdirilmiş

göstəricilərlə əks etdirilir. Təsərrüfat vəsaitlərinin və onların əmələgəlmə mənbələrinin üzərində konkret nəzarəti həyata keçirmək və mülkiyyətin qorunmasını təmin etmək üçün cari mühasibat uçotu hesablarından yalnız ümumiləşdirilmiş göstəricilər əldə etmək kifayət deyil. Ona görə də, ümumiləşdiridmiş göstəricilərə malik olan hesablarla yanaşı, elə hesablarda aparılmalıdır ki, həmin hesablarda hər bir vəsait haqqında zəruri məlumatlar əks etdirmək mümkün olsun. Cari mühasibat uçotu sintetik və analitik hesablarda aparılır. Sintetik hesablarda təsərrüfat vəsaitləri, onların mənbələri və təsərrüfat prosesləri iqtisadi cəhətdən oxşar qruplar üzrə ümumiləşdirilmiş göstəricilər lə əks etdirilir. Sintetik hesablarda aparılan uçota sintetik uçot deyilir.

Analitik uçotda təsərrüfat əməliyyatları dəqiq və konkret şəkildə əks etdirilir və belə hesablarda aparılan uçota analitik uçot deyilir.

Sintetik hesablar, sub (köməkçi) hesablara, onlar da öz növbəsində analitik hesablara bəzən də sintetik hesablar bilavasitə analitik hesablara bölünə bilər.

Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri. Hesabat dövrünün axırına balans tərtib etmək və ümumiyyətlə müəssisənin kvartallıq və illik nəticələrini müəyyən etmək üçün hesablar üzrə yekun məlumatarını ümumiləşdirmək lazımdır. Bu məqsədlə dövriyyə cədvəl-ləri tərtib edilir. Dövriyyə cədvəli hesablar üzrə yekun məlumatlarının ümumiləşdirilməsi üsulu deməkdir.

Mühasibat uçotu hesablarının sintetik və analitik hesablara bölünməsi ilə əlaqədar olaraq dövriyyə cədvəlləri də sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərinə bölünür. Hesablar üzrə yekun məlumatlarının ümu-miləşdirilməsinə sintetik hesabın birləşdirdiyi analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərini tərtib etməkdən başlanır. Bu sintetik və analitik hesablar üzrə əks etdirilmiş məlumatları qarşılıqlı surətdə yoxlamağa imkan verir. Buna görə də analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəli sintetik uçotla analitik uçot arasında əlaqə forması hesab olunur. Analitik hesablar üzrə dövriyyə cəd-vəlində aşağıdakı məlumatlar olur:

— hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıq

— hesabat dövrü ərzində baş verən debet və kredit üzrə dövriyyə.

— hesabat dövrünün axırına olan qalıq.

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində aşağıdakı məlumatlar olur:

-hesabat dövrünün əvvəlinə sintetik hesablar üzrə ilk debet və kredit qalığı;

-ay ərzində aktiv və passiv hesablar üzrə debet və kredit dövriyyəsi;

-ayın axırına aktiv və passiv hesablar üzrə debet və kredit qalığı.



Yüklə 300,23 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə