Gəncə Dövlət Universitetinin
Filologiya fakültəsinin
Filologiya ixtisasının (Azərbaycan dili və ədəbiyyatı)
IV kurs tələbəsi Primova Aytac Sədi qızının
2021 – 2022 – ci tədris ilində
Tədris istehsalat təcrübəsinin VI həftəsinə dair
R E F E R E A T I
Rəhbər müəllim: dos. Məlikova Gülarə Aqaid qızı
2. Mövzu:
1. Ahəng qanunu haqqında məlumatı yazın.
2. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğətindən ahəng qanuna aid nümunələr tapıb yazın
3. Azərbaycan milli geyimlərindən biri haqqında yazın.
1.
AHƏNG QANUNU
Dialekt və şivələrimizdə ahəng qanunu ədəbi dilə nisbətən bir o qədər möhkəm deyildir. Bir çox hallarda dialekt və şivələrimizdə ahəng qanunu pozulur. Lakin ayrı-ayrı dialekt və şivələrimizdə ahəngə riayət etməmək eyni dərəcədə deyildir. Bəzilərində ahəng qanunu bir çox hallarda pozulur. Buna görə də dialekt və şivələrimizi ahəngə riayət etməmə nöqteyi-nəzərindən üç qrupa ayırmaq olar:
1. Ahəng qanununu bir çox hallarda pozan dialekt və şivələrdir ki, buraya Quba, Bakı, Şəki, Zaqatala-Qax, Ordubad, Culfa, Lənkəran və Təbriz dialekt və şivələri daxildir.
Bu qrup dialekt və şivələrdə bəzən söz əsaslarında ahəng pozulduğu kimi, şəkilçilər de çox vaxt əlavə olunduqları sözün ahənginə tabe olmur.
Bu qrupa daxil olan dialekt və şivələrin əksəriyyətində ön sıra saiti olan sözlərə arxasıra saiti olan şəkilçilər qoşulur; məs.: gidax, galmax, beşlix, günnix, galdixda, dedix və s. Bakı dialektində əksinə, arxasıra saiti olan sözlərə önşıra saiti olan şəkilçilər əlavə olunur; məs.: alecek, almek, almani və s. 2. Aheng qanununu bir çox hallarda saxlayan dialekt və şivələrdir ki, buraya Qazax, Qarabağ, Gəncə dialekt və şivələri daxildir. Bu qrup dialekt və şivələrdə, xüsusən Qazax və bir qədər Qarabağ dialektlərində gözə çarpan xüsusiyyətlərdən biri, burada dodaq qanununun ədəbi dilə nisbətən daha inkişaf etməsidir. Ədəbi dildə damaq qanununa əsasən iki variantda verilən şəkilçilər Qazax və Qarabağ dialektlərində dodaq saitləri ilə də ifadə olunur.
Ədəbi dil
oxumayıb
Qazax dialekti
Oxumoyuf
Qarabağ dialekti
görməyib otlayırdı gözləyir
görmöyüf otdordu
gözdör
oxumuyuf görmüyüf
olduyurdu
gözdüyür
Bundan əlavə, ədəbi dildə ahəng qanununa tabe olmayaraq, sözün əvvəlində i səsi gəldiyi halda, Qazax, Gəncə dialektlərində və Qara bağın bəzi şivələrində səsi özümü göstərir; məs.: şux, ilxı, ildırımı və s. 3. Ahəng qanununu bezi hallarda pozan dialekt və şivələrdir ki, buraya Şamaxı, Naxçıvan dialektləri vo Muğan şivəsi daxildir.
2.
Ahəng qanununun pozulması yerləri.
1. İsmin təsirlik halında; məs.: oni, ōçini, qapini ,qoy tilde u ni ,oc
2Mənsubiyyət şəkilçilərinin I, II, III şəxslərində; məs.: əluũ, əluã, eluũ
3.Əmr şəklinin I və Il şəxs tək və cəmində; məs.: qaçmēm, almēm, qaçmeyin, almeyin, oximiyim, oximiyax, oxımıyin
4.Nəqli keçmişin I, II şəxs tək və cəmində, III şəxs təkində; məs.: qazilləmisiuz, qazilləməmisiüz , demişıx, demisiz
5. Şühudi keçmişin I, II şəxs cəm və III şəxs təkində; məs.: oxidi, dondi, yazdi, başdadi
6. İndiki zamanın 1, II, III şəxs tək və cəmində; oyniyadam, oyniyasən, oyniyadi, oyniyaduğ, oyniyasüz, oyniyadi , ayniram, oynirsan, oynir, oynirik, oynirsüz, oynir
7. Qəti gələcək zamanın bütün şəxslərində; məs.: diyacayx , alajex
8. Saitlə bitən fellərdə qeyri-qəti gələcək zamanın bütün üç şəxsində; məs.: oyniyərəm, oyniyərsən, oyniyər , yn l -yaruğ, oyniyarsüz ,oyniyarux, oyniyarsınız
9. Samitlə bitən fellərdə qeyri-qəti gələcək zamanın I şəxs (bəzən də II şəxs) cəmində; məs.: gəllux, galmarux , diyərıx, diyarsız , galarsıüz
10. Uzaq keçmiş və bitməmiş keçmiş zamanlarda I və II şəxs cəm və III şəxs tək və cəmdə; məs.: almışdig. alırdig, almışdi, alırdi
11. Qəti gələcəkli keçmişin I, II, III şəxs tək və cəmində; məs.: gəlcağdım. gəlcağdın, gəlcağdı, galcağdıx, gəlcağdiiz, gəlcağdılar ( 9.-Dod.), alajey dım, alajeydın, alajeydı, alajeydix, alajeydınız, alajeydilar
12. Qeyri-qəti gələcəkli keçmişdə samitlə bitən fellərdə I, II şəxs cəm və IIl şəxs təkdə; məs.: götürərdix, götürərdınız , yazardi, alardi, almazdi
13.Saitle bitən fellərdə bütün şəxslər üzrə; məs.: başdiyar dig (B.), başdiyərduğ , saxliyardim, saxliyardin, saxliyardi, saxli yardik, saxliyərdiiz, saxliyərdi(lər)
14. Arzu şəklində iş gələcəyə aid olduqda saitlə bitən təsdiq fellər də I, Il şəxs cəm, inkarda və saitlə biten fellərdə isə bütün şəxslər üzrə; məs.: oxuyəm, oxuyəsən, oxuya, oxumiyam, oxumiyəsən, oxumiyə, oxumiyax, oxumiyasız, oxumiyələr
15. Arzu şəklində iş keçmişə aid olduqda bütün şəxslərdə; məs.aleydım, aleydın, aleydı, aleydix, aleydınız, aleydılar
16. Lazım şəklində iş gələcəyə aid olduqda I və II şəxs cəmdə; məs.diyəsiyix, dəmiyəsiyıx
Dostları ilə paylaş: |