Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
104 savadlanma nəticəsində ortadan qalxdığı halda xarakterlər arasında olan fərqlər dəyişməz qalır. Fərdlər arasında olan psixoloji fərqlərin əsasını da elə xarakterdəki dəyişikliklər təşkil edir. Xarakter insanın mahiyyətini, onun ümumi məzmununu təşkil edir, xaraktersiz insan nə bir fərd kimi mövcud olur, nə də bir şəxsiyyət kimi formalaşa bilir. Təbii özəlliklər deyə adlandırdığı talant və düha anlayışları insanlarda olan təbii qabiliyyətin məcmusu kimi izah olunur. «Talant və dühalıq təbii ruhun təbiətdən aldığı müəyyən yönəlişləri bildirir. Amma düha talantdan genişdir: sonuncu yalnız xüsusi sferasında yenini yaradır, düha isə yeni üslub yaradır. Lakin həm talant, həm də düha hər şeydən öncə sadə qabiliyyətlər olduğundan, əgər onların məhvi, mənəvi dağılması və ya pis bir orjinallığa keçməsi istənilmirsə qəbul edilmiş ümumi bir üsulla təkmilləşdirilməlidir» (18, səh.124). Yaradıcılıq istedadının yüksək dərəcələri olan talant və düha yalnız insana aid olub, onun istedadının spesfik xüsusiyyətlərinin göstəricisi roluna malikdir. Lakin, talantı ağıldan üstün tutmaq, dühanınsa hər şey demək olduğunu zənn etmək yanlış fikirdən başqa bir şey deyildir. Talantdan üstün keyfiyyətlərə malik olan dühanın irəli getməsi üçün məntiqi təfəkkürün rolu vacibdir. Ağılın talantdan üstünlüyü onunla xarakterizə olunur ki, ağıl dünyanı dərk etməyə, dünyanın mahiyyətini anlamağa can atır. Bu isə sadə qabiliyyətlərin öhdəsindən gələ biləcəyi bir iş deyildir. Məntiqi təfəkkürün dühadan üstün 105 olması da buna bənzər bir hadisədir. Məntiqi təfəkkür insanın nə haqda düşündüyünü və insan ağlının predmetinin nədən ibarət olması məsələsini müəyyənləşdirir. Bunlarsa dühanın deyil, məntiqi təfəkkürün fəaliyyət sferasına daxildir. Hegel təbii ruhun izahından sonra yeni bir mövzuya «Təbii dəyişkənliklər»ə müraciət edir. Əgər əvvəlki mövzuda millətlərin, irqlərin və fərdlərin xarakteristikasından bəhs edirdisə, bu mövzuda ayrı- ayrı yaş dövrlərinin psixologiyasını verir və ruhun bədəndəki inkişafının mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu izah edir. Burada Hegelin pedaqoji fikirlərinə də təsadüf edilir, insan həyatında təlim- tərbiyənin böyük rol oynadığından söhbət açılır. Ruhun mənəvi inkişafında maarifin rolu dəyişdirici və istiqamətverici bir mövqeyə malikdir. İnsanların yaş dövrlərini uşaqlıq – gənclik – qocalıq kimi sıralayaraq fərdi ruhun inkişafının əsas əlamətlərini izah edir. Hegelə görə fərdi ruhda ideal olanın fəaliyyətə başlaması ilk uşaqlıq çığırtısı ilə başlayır. İnsanlar uşaqlıq dövründə ilk çığırtı ilə ətraf aləmdən öz tələbatlarını tələb edirlər. İnsanlar bu ilk səsə məsuliyyətli bir şəkildə cavab verməli, onun mənəvi və maddi tələbatlarını ödəməli, gələcək həyata mükəmməl bir fərd kimi yetişdirməlidirlər. Hegel ana bətnindəki uşağı bitkilərə bənzədir, bu dövrdəki, bu şəraitdəki insan orqanizmi ilə bitki orqanizmi arasında bir yaxınlıq görür. Yenicə anadan olmuş uşaqsa heyvan orqanizmi ilə bir oxşarlıq təşkil 106 edir. İnsanın dünyaya gəlməsini, onun ana bətnindən yeni bir dünyaya, fərqli bir həyat tərzinə ayaq basmasını Hegel böyük inqilab hesab edirdi. Artıq bu həyat tərzində ətraf aləmdən ilk informasiyalar əldə etməyə başlayır. Uşaqda yaranan hissiyyat anlayışı ətraf mühitin predmetlərindəki fərqi duymağa xidmət edir və bu zaman ilk duyğu anlayışı formalaşır, ilk duyğu üzvü olan lamisə ortaya çıxır. Ruhi inkişafın nəticəsində insan sadə məlumatlar əldə edir və müstəqil varlıq kimi özünü anlamağa başlayır. Uşağın əldə etdiyi təcrübə onun bədənində ideal olanın varlığına bir sübutdur. İdeal olanın ilk təzahür forması olan dildir, dil vasitəsilə uşaq öz daxili mənini əks etdirir. Elə bu «mən»i dərk etmək qabiliyyəti uşaqda ruhi inkişafın ən önəmli bir mərhələsidir. Uşağın ilk fəaliyyəti olan oyun zaman keçdikcə öz yerini təlimə verməlidir. «Bu vaxtdan etibarən uşaqlar hər şeyi özəlliklə də (bir - birindən fərqli) tarixləri bilməyə həvəsli olurlar: onlar üçün özlərinin bilmədikləri təsəvvürlər önəmli olur. Ancaq burada ən başlıcası onlar nə olmalıdırlarsa hələ o deyillər hissinin baş qaldırması, aralarında yaşadıqları böyüklər kimi olmaq istəyidir. Buradan da uşaqlarda təqlidçiliyə canatım yaranır» (18, səh.134). Uşaqlarda təqlidçiliyə meyl yarandığı vaxt tərbiyə vacib bir qüvvə kimi ortaya çıxmalıdır. Bütün uşaqların təsəvvüründə ideal bir şəxs durur, bu ideal şəxs uşağın hansı sahəyə meyl etməsinə səbəb olur. Elə bu səbəbdən də tərbiyə avtoritar bir qüvvə tərəfindən 107 aparılmalı, eyni zamanda uşaqları sərbəst düşünməyə, müstəqil fikir irəli sürməyə alışdırmaq lazımdır. Uşağa verilən tərbiyənin içərisində intizam böyük bir mahiyyət kəsb etməli, inadçıllıq, azğınlıq, ədabazlıq kimi mənfi hərəkətlərə xitam verməlidir. Müdrikliyə gedən yol itaətkarlıqdan keçir, itaətkarlıq və intizama alışmasalar gerçəklikdəki hadisələrin əsl mahiyyətini düzgün qavraya bilməz, obyektivliyin dərkinə biganə qalarlar. Hegelə görə uşaqlıq dövründə təbii ruh mahiyyətcə xeyir və şər qisimlərinə bölünmür, bu dövrdə təbii ruh xeyir və şərin nədən ibarət olduğunu dərk edə bilmir. Elə bu amili nəzərə alaraq uşaqlıq dövründə təbii ruha istiqamət verməli, onda yarana biləcək şər ünsürlərə qarşı ehtiyatlı olmalı, əvəzində isə xeyirin nədən ibarət olduğunu onlara öyrətmək və xeyir keyfiyyətləri aşılamaqdır. Tərbiyədən sonra uşaqların həyatına təsir edə bilən ən vacib ünsür təlimdir. Elə məhz təlim sayəsində uşaqlar düşüncə və təfəkkür qabiliyyətlərinə yiyələnə bilərlər. Təlim zamanı heç bir ləngiməyə yol verilməməli, təlimdə gerçəkliyin bütün həqiqətləri uşağın təsəvvüründə erkən və düzgün canlandırılmalıdır. Buna isə ailədə deyil, məktəbdə nail olmaq daha caiz və daha məqsədəuyğun hesab olunur. Məktəbdəki pedaqoji proseslərdə bütün uşaqları eyni qaydaya tabe edir, eyni tədris üsulları, eyni dərs vasitələri ilə təlim diktə olunur. Hamının eyni bir dəyərə malik olduğu məktəb mühitində ailədən fərqli olaraq vətəndaş cəmiyyətinin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|