63
kimi gözdən keçirən filosof bu kateqoriyanın idrak və
iradədən ibarət olduğunu göstərirdi.
İnsan zəkasının rəhbər rolu barəsindəki ideyalar
Hegel fəlsəfəsində insandan ali olan zəka (dünya
ruhu) ilə əvəz olunurdu. Obyektiv qanunauyğun
prosesin iştirakçılarının şüurlu məqsədlərindən asıl
olmayan zərurət kimi zəka anlayışı təsəvvür olunurdu.
Həm də bu zərurətin mənbəyini insanların
fəaliyyətində görərək, Allahın və təbiətin bu sahədəki
rolunu görmürüdü. İnsanı mənəvi fəaliyyətdə olan
subyekt kimi görən Hegel insanı ümumi əhəmiyyətli
xarakter daşıyan ruhun və zəkanın vəhdəti kimi
görürdü.
Hegel əsası məşhur fransız filosofu R. Dekart
(1593-1650)
tərəfindən
qoyulmuş
antropoloji
rasionalizimi daha da inkişaf etdirərək zəkaya və
təfəkkürə üstünlük verirdi. Filosof insanı digər
canlılardan fərqlədirilməsində və onun bəşəriyyətə aid
olmasını bildirən keyfiyyət kimi irəli sürürdü.
Əgər Hegel antropologiyada ruhun və bədənin
ziddiyyətini əsas götürürdüsə və hiss edən ruhu təhlil
edirdisə, fenomologiyada isə maddilik və ruhun
arasında olan ziddiyyətlər və bu ziddiyyətlərin aradan
qaldırılmasında
ruhun
fəllığını
araşdırırdı.
Psixologiyada isə aparıcı ziddiyyət kimi subyektivlik
və
obyektivlik
anlayışlarının
vəhdətinə
intelligensiyanın inkişafı nəticəsində nail olunur.
Hegelin fikrincə bizim düşündüyümüz şeylər,
düşüncəmizdə mövcud olanlar eyni zamanda
64
obyektivliyə malik olurlar və bunlar da subyektivliklə
obyektivliyin vəhdətinə doğru inkişaf edirlər.
«Psixologiya» bölməsində inkişaf prosesini
yuxarıda göstərilən vəhdətə doğru irəli inkişaf etdirən
filosof burada da kateqoriyaların inkişafına meyl
edirdi. İntelligensiyadan təsəvvürə, təsəvvürdən
təfəkkürə ardıcıl və məntiqi keçid də buradan yaranır.
İntelligensiyanın ilk forması kimi verilən seyr
maddi xarakterli təkcə obyektlər haqqında birbaşa və
bilavasitə bilikdir.
Psixologiyanı idrak formaları və iradə haqqında
elm kimi qiymətləndirən Hegel «nəzəri ruh»un
araşdırılmasına seyrin şərhi ilə başlayırdı. Seyrdə
məzmunun, mənanın predmetliliyini üstün tutan
filosof
təsəvvür
mərhələsinə
çatmaq
üçün
refleksiyanın seyrdən keçməli olduğunu yazırdı.
Obyektin insana aid olmasından və ya olmamasından
asılı olmayaraq, yaddaşda canlandırılan obraz ilk dəfə
seyr formasından keçib, təsəvvür formasına ayaq
basmalıdırş
Elə bu fikirlərdən də məntiqi nəticə çıxardan
Hegel qeyd etmişdi ki, hissi seyrin materiallarının,
obrazlarının
birləşməsindən
təsəvvür
anlayışı
meydana gəlir. Obrazların sintezindən yaranan
təsəvvür, seyr ilə təfəkkür anlayışları arasında orta və
aralıq bir mövqeydən çıxış edir. Təsəvvürün
fəaliyyətinin seyrdən başladığını, seyrdən yaranmış
materiallardan yarandığını ifadə edərək, təsəvvürün də
inkişaf mərhələlərini göstərmişdi.
65
Yadasalma
olan
ilk
mərhələdə
daxili
varlığlmızın qaranlıq qalmış yerlərindən yaddaşda
canlanan obraz yaradırıq. Hissi seyr vasitəsilə əldə
olunan materialları qeyri-şüuri və çətinliklə yada
salırıq və elə bu da ilk növbəsində təsəvvürün ilin
forması olur. Bu mərhələdə təkcə varlıq kimi seyr
etdiyimiz obyektdə deyil, eyni zamanda yada salınan
obyektə də aid etmək olur.
Təxəyyül, yəni xəyala gətirmə adlanan
mərhələdə isə yaddaşdan alınmış canlı obrazları
ümumiləşdirmə
prosesi
gedir.
Bu
obrazlar
birləşdikdən sonra ümumi təsəvvür yaranır. Ən
ümumi təsəvvür adlandırdığı təxəyyüldə obyekt təkcə
yada salınmır, eyni zamanda sintez edilir.
Materiallardan asılı olmayaraq aparılan təxəyyül
prosesində şüur özünü duyğu materiallarından asılı
olmamasını göstərir. Bu zaman şüur materialdakı
lazımsız və təsadüfi tərəfləri ataraq yalnız mühüm və
önəmli olanları saxlayır. Onu təkcəlikdən ümumiliyə
doğru yüksəldərək nəticədə ümumi və universal
təsəvvürə çevrilir. Xarici xarakterə məxsus olan
obrazlı təsəvvürdən fərqli olaraq, ümumi təsəvvürdə
ruhun öz daxili fəaliyyəti aşkar edilir.
Hegel bu fikiri ilə yalnız ayrı-ayrı şeylərin
mövcud olduğunu, ümumi məfhumların isə adlaradan
başqa bir şey olmadığını iddia edən nominalizmin
əleyhinə çıxış edir. «Biz adların vasitəsi ilə
düşünürük» deyən Hegel təfəkkürü getdikcə
hisslərdən
uzaqlaşdırır və nəticədə yenə də
66
ideallaşdırma prosesini inkişaf etdirmiş olurdu.
İşarəyə olduqca lazımlı bir şey kimi baxaraq dərk
edən intelligensiyanın adlardan və sözlərdən ibarət
olan işarələr sistemini yaratmışdı.
Hegel simvollaşdırma hadisəsinə ryhun hissi
seyrlə qarşılaşmasını və onun verdiyi obyektə «onun
özünə yad olan məna» verməsi kimi baxırdı. Filosof
fikrin həqiqi varlığına uyğun olaraq göstərdiyi nitq,
söz «özündə yüksək daxililiyin» izlərini daşıyan
xaricilikdir. Hegelə görə boş formaya deyil,
mahiyyətə və məzmuna xas olan fikridə subyektivlik
və obyektivlik bir-birinə uyğun gəlməlidir.
Hegel təfəkkürün fəaliyyətinin izahı ilə
psixologiyada «nəzəri ruh»un tədqiqini sona
çatdırırdı. O, təfəkkürə keçməzdən qabaq, təsəvvürün
son pilləsi olan yaddaş haqqında da məlumat onu
təxəyyülün son forması kimi nəzərdən keçirmişdi.
Təsəvvürün
fəaliyyəti
özünün
daxilində
formalaşaraq, daxili xarakterdə konkret bir formaya
sahib olur. Yaddaşın varlığı isə adı və mövcud varlığı
özündə saxlamaqla biruzə verirdi. Yaddaşın
inkişafında üç formanı fərqləndirən filosof onları adı
saxlayan, bərpa edən və mexaniki yaddaş deyə
bölürdü. Birincisi onunla bağlı olur ki, insan adın
mənasnı yadda saxlayaraq, dil işarələrini gördükdə
onlara obyektiv cəhətdən bağlı olan təsəvvürləri
xatırlayır.
Bərpaedici yaddaşda isə predmet seyrsiz və
obrazsız dərk olunur. Filosofun nöqteyi-nəzərindən
Dostları ilə paylaş: |