Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

2.2. Arion-630 traktorining yurish qismi texnik loyihasi
Traktor va avtomobilsozlikning ilk tarixiga nazar solsak, 1887-yilda Germaniyada Dizel Rudolf tomonidan dizel dvigateli qurildi. X IX asr oxirida XOLT, «M ogul» (AQSH) firmalari karbyuratorli quvvati 40 va 75 ot kuchi dvigatellari bilan traktorlar ishlab chiqargan. 1920-yillarga kelib Ganomag (Germaniya) firmasi Z—50 turdagi benzinli 50—90 ot kuchi quvvatiga ega dvigatellar bilan jihozlangan traktorlar, Interneshil (AQ SH ) firmasi 15/30 va 10/20 modeldagi g'ildirakli hamda Katterpillar (AQSH) firmasi 50/60 modeldagi o‘rmalovchi-zanjirli traktorlar ishlab chiqargan B e n z - S e n d li n g dvigatel plugi 1922-yildan b o s h lab ishlab chiqarila boshlandi. Bu sistemada ishlab chiqarilgan traktorlar boshqalariga qaraganda juda oddiy va arzon yechimga ega boldi va u G erm aniyada juda yaxshi tarqaldi. Keyingi bulldoglarning rivoji quvvati 25—55 ot ku ch iga yetadigan tu rl arini h a m ishlab chiqildi.Chamasi bir vaqtda Lanz firmasi birinchi traktor vakilini bozorga chiqardi va bu traktor keyinchalik «Bulldog» nomi bilan m a s h h u r boMdi. Traktor tortuvchi kuchini dala maydoni yerida yaxshi ishlashi u c h u n 1920 -yillarda paydo b o ‘lgan tirk am al i-t ishli gMldiraklar yaxshi yechim bo'ldi. Bu tishli g‘ildiraklar dala maydonlarida t r a k t o r n i n g yerga yaxshi tayanishini t a ’m in la b , yurish qobilyatini oshirardi. Bu tishlilarni qoMlash 1930-yillarda havo gMldiraklari u ch u n h a m o ‘z ah a m iy a tin i yo‘q o t m a d i . Keyinchalik tishli gildiraklar dvigatel bilan zanjirlar yordamida boglanadigan bo'ldi va bu b o g ‘lanishdagi g'ildiraklar h a m t r a k t o r n i n g yerga tayanish kuchini oshirardi. Bu turdagi g'ildiraklarning zanjirli bog'lanishi b iri nchi b o l i b A Q S H d a yaratildi. B u n d a y b o g ‘lanishda tra ktor ogMrligining bir qismi bu zanjirli b o g ‘lanishdagi g‘ildiraklarga 6 tus hsa, b oshqa qismi b o s h q ar u v o ‘qi bilan jih o z l a n g a n b o sh q a gMldiraklarga tushardi. Bunday zanjirli bogManishning paydo boMishi bilan traktorl arn i g ‘ildirakli b o sh q ar u v o ‘qi orqali bosliqaruvdan voz kechildi va t o l a zanjirli boshqaruvga o'tildi. 1950-yillarda zanjir t a s m a (gusenitsa)li tra ktorl ar konstru k - sivalari ustida ishlandi va yangi o'zgartirishlar kiritildi. Lekin gusenitsali traktorlar bilan parallel ravishda g'ildirakli traktorlar ham rivojlanib borishi, sekinlik bilan gusenitsali traktorlar ishlab chiqarilishini sekinlashtirdi va 1960-yiIlarga borib, bu turdagi traktorlar erasi tugadi. Keyinchalik gusenitsali traktorlardan Ibydalanish u z u m c h i l i k d a (shuni avtib o ‘tish kerakki u z u m bog'lari G e r m a n i y a n i n g tog‘ yo n b ag ‘irlarida va qivalik yerlarda ko‘p ekilishi gusenitsali traktorlar yoki mashinalardan foydalanish zaruratini tug'diradi) va yer vuzining sholichilik rivojlangan joylarida hosilni yig'ishtirib olishda keng foydalanildi va foydalanib kelinm o q d a. 1980-yillardan b osh lab gusenitsali traktorl arn i ng rad etib boMmaydigan foydali to m o n la ri, ya’ni u l a rn in g yerga boMgan kuchsiz bosimi va g'ildirakli traktor kira olmaydigan joylarga kira olishi kabi afzalliklar aniqlandi va bu foydali tomonlari ularning yurish tezligining pastligi, ishlab ehiqarish xarajati va foydalanish muddatining tezligi kabi kamchiliklarini yopa oladi. Traktorlar u c h u n y ana bir yangilik — bu havo toMdirilgan g'ikliraklar edi. 1920-yiIda karri bosim li, dala u c h u n ishlab chiqilgan havo toldirilgan traktor g‘ildiraklarini ixtirosidagi urinish7 lar AQSHning «Continintel» firmasida muvaffaqiyatli chiqishi, bu g‘ildiraklarni ishlab chiqarish AQSH bo‘ylab tarqalishiga olib keldi. 1950-yildan boshlab traktorlar faqat havo g‘ildiraklari bilan ishlab chiqarila boshlandi. Havo g‘ildiraklarining rivojlanishi bilan qishloq xo'jaligidagi ishlarini bajarish uchun traktorlarga qo‘yilgan barcha talablar mos kela boshladi. Keng bo‘lgan havo g‘ildiraklarining yaratilishi bilan traktorlarning yerga bo'lgan bosimi kamayib, traktorning yerni tarkibini buzishi (yerning qotib qolishi) kabi muammolarni bartaraf qilinishiga erishildi. Traktor va tirkamalarning g‘ildiraklari ekin maydonlarida haydash uchun alohida va ko‘chada haydash uchun alohida xususiyatga ega bo‘lishi kerak edi. Dala maydonlarida bu havo to‘ldirilgan g‘ildiraklar traktorning kuchli tortish kuchigagina bardosh berib qolmay, у yer sathi uchun kamroq bosim berishi kerak edi. Ko‘chada harakatlanish uchun esa g‘ildiraklar traktorning muvozanatini yurish paytida ta’minlashi kerak edi. Bu ikki xil muammoning yechimi traktor g‘ildiraklarining ichki bosimiga bogliq bo‘lib, ular dala sharoitida kam bosimli bo‘lsa, ko‘chada yurish paytida ko‘p bosimli bo‘lishi kerak edi. G ‘ildiraklarining ichki bosimini muvozanatga solib turuvchi qurilmaning traktorlarga o‘rnatilishi bilan bu muammoga yechim topildi. 1969-yildan boshlab Toshkent traktor zavodi Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib paxtachilikka ixtisoslashtirilgan T-28X4, T28X4M, T-28X4MA universal chopiq traktorlarini ishlab chiqara boshladi. 1976-yildan boshlab Minsk traktor zavodi bilan hamkorlikda M TZ-80X uch g‘ildirakli paxtachilikka mo‘ljallangan universal-chopiq traktorlari ishlab chiqarila boshlandi. Respublikamiz qishloq xo'jaligi uchun yuqori quvvatli, tezyurar, tejamkor, ish unumdorligi yuqori bo‘lgan traktorlar zarur. Shu maqsadda Toshkentda hozirgi kunda Germaniya, Gollandiya, Belorussiya, Rossiya, Amerika va Koreya kabi mamlakatlar bilan hamkorlikda traktorlar va boshqa ayrim qishloq xo‘jalik texnikalari ishlab chiqilmoqda. Avtomobilsozlikning rivojlanishi natijasida sobiq ittifoq qishloq xo‘jaligida avtomobillar keng ko‘lamda qo‘llanila bosh-ladi. Qishloq xo‘jaligida 1928-yilda 700 ta yuk avtomobili bor edi. 1940-yilda 200 mingtadan ortiq, 1966-yilga kelib bir milliondan ortiq avtomobil qishloq xo'jaligida ishladi. 1970-yillarda qishloq xo‘jaligi har yili 200 mingdan ortiq yuk avtomobili oldi. 0 ‘zbekiston qishloq xo‘jaligida qoilaniladigan yuk avtomobillari soni ham ortib bordi, chunonchi 1950-yilda 7934 avtomobil ishlagan bo‘lsa, 1960-yilda 24167 ta, 1970-yilda esa 36000 dan ortiq avtomobil ishladi. Shunday qilib, respublikamiz qishloq xo‘jaligida mexanik energetika vositalarining salmog‘i asta-sekin orta boshladi. 0 ‘zbekistonda yetishtiriladigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari (paxta, makkajo‘xori, kanop va boshqalar) ko‘p marotaba sug‘orishni talab qilgani sababli, sug‘orishda nasos qurilmalarini harakatga keltirish uchun mexanik dvigateilar ko‘p qo‘llanilar edi. 0 ‘zbekiston mustaqillikka erishgach ahvol butunlay o‘zgardi. Qator xorijiy mamlakatlarda ishlab chiqarilgan eng samarali qishloq xo‘jalik texnikasi 0 ‘zbekistonga kirib keldi. Davlat bosh islohotchi bo‘lganligi tufayli qishloq xo‘jaligida tub o‘zgarishlar yuz berdi. Paxtachilik biroz qisqartirilib, g‘allachilik jadal rivojlandi. Natijada juda oz muddatda 0 ‘zbekiston g‘alla mustaqilligini qo‘lga kiritdi. Mulkchilik shaklining o‘zgarishi natijasida qishloq xo‘jalik mahsulotlarining asosiy qismini fermer va dehqon xo‘jaliklari yetishtirib bera boshladi. Fermerlik harakati rivojlangani sari xo‘jaliklar eng zamonaviy, serunumli va yuqori quvvatli traktor, avtomobil va qishloq xo‘jalik texnikasini sotib ola boshladi. Mamlakatimizda fermer xo‘jaliklarining yanada rivojlanishi qishloq xo‘jaligini texnika bilan toia-to‘kis ta’minlanishiga olib keladi. Mustaqillik yillarida 0 ‘zbekistonda avtomobil sanoatiga asos solindi. 1996-yildan boshlab Asakada avtomobil zavodi ishga tushirildi va 0 ‘zbekiston avtomobil ishlab chiqaruvchi mamlakatlar qatoridan joy oldi. Bu zavod ko‘plab zamonaviy yengil avtomobillar va mikroavtobuslar ishlab chiqarmoqda. Samarqand shahrida esa avtobuslar va yuk tashish avtomobillari ishlab chiqaruvchi zavod faoliyat yuritmoqda. 0 ‘zbekiston hukumatining tashabbusi bilan tashkil etilgan avtomobilsozlik va traktorsozlik sanoati mamlakatimizda jadal sur’atlar bilan rivojlanibborm oqda. Bugungi kunda S am arqandda chet el firmalari bilan hamkorlikda «MAN» markali ogir yuk avtomobillari, «ISUZI» m arkali o ‘rta va kichik yu k avtom obillari , m ax su s avto m o b ill a r va avtobuslar chiqarilmoqda. Universal uch nuqtali ulash qurilmasining ixtiro qilinishi. Q o ‘s h i m c h a q u r i l m a n i ulashga m o ‘ljallangan ilgakli ulagichlar oLz vasifasini o p tim a l dar ajad a b ajar m ad i va 1940 -yillarda F e rgu so n firm asi t o m o n i d a n q o ‘s h i m c h a q u r i l m a n i uch nuqtali ushlagich ixtiro qilindi, uning oldingi ulagichlardan farqi, uzatma val orqali boglanmasligi edi. Bu uchta nuqtali ulash qurilmalari A ngliya va A Q S H t r a k t o r ishlab ch iq a r ish id a keng q o ‘llanildi. Bu vaqtda G a r r i Fergu son o ‘zin i n g « K ich ik k u lr a n g Fergi» nom li ixtirosini Germ aniyada taqdim qildi. Bu uch nuqtali ulagichli gidravlik qurilma tortuvchi kuchni tartibga soluvchi moslama bilan q u r o l l a n g a n edi. B u n in g sa m arali natijalari keyinroq ko‘zga tash - landi, c h u n k i tra k t o r va ulan a d ig a n q o ‘s h i m c h a u s k u n a u la n is h d a an iq lik n i talab qilardi. Bu an iqlikni t a ’m i n la s h u c h u n Ferguson firmas i o'z traktorlari u ch u n q o ‘s h i m c h a u s k u n a la r h a m ishlab chi qardi. Bu vaqtda G e r m a n i y a d a tra k t o r va q o ‘s h i m c h a uskun alar n i ishlab c h iq ar u v ch ilar j'uda ko"p e m a s edi va 6 yil davom i d a G e r m a n i y a d a ko ‘p asosiy ishlar qilindiki b u n i n g natijasida t r a k t o r va q o ‘s h i m c h a u s k u n a u c h u n s tan d ar tla s h g an u lan is h n i t a ’m i n la y d ig a n uch nuqtali ulash q u rilm asi ixtiro qilindi. Shu bilan q o ‘s h i m c h a u s k u n a b o g ‘lanadigan ilgakli ulagichlar 0‘rn ini uch nuqtali ulash q u r ilm a la r i egalladi. Traktor ishlab chiqarish aniq bolgan yechimlar asosida varatiladigan b o ‘lib, ishchi m ashina lining orqa qismidagi uchta asosli b o g ‘lam a bilan b o g ‘lan ar edi. E n d ilik d a bu m o d eld a q o ‘s h i m c h a u s k u n a la r ko mbinatsiyasini ishlatish m u m k i n b o ‘lib, m asala n , tra k t o r baz as ida tu zilgan agregat bir v aqtning o ‘zida h a m yerga ishlov berish, ham urug' sepish kombinatsiyalarini bajara oladi. Bu modelda kabina oynasining shishali bo'lishi traktorchiga oldidagi dala m ay d o n i n i ko‘rish im k o n iy a tin i beradi va q o ‘s h i m c h a uskunalarni traktorga o ‘rnatish va yechishda m exanizator uchun qulayliklar t u g ‘diradi. Bu q o ‘s h i m c h a u s k u n a la r n i tutib tu ru v ch ilar universal b o ‘lgan m ex a n iz atsiy a q u r ilm alar i b o ‘lib, ular bitta traktorchi yordamida to‘liq boshqarish imkoniyatini beradi. 1.1.2. Traktorlar tasnifi Traktor yurish qism in i tuzilishi b o ‘yicha g ‘ildirakli yoki z a n ­ jirli o'ziyurar qurilma, unga turli mashina va qurollarni tirkab yoki o ‘rnatib qishloq xo'jalik ishlarini, yo‘l qurish, yer qazishkabi ko‘pg in a ishlarni bajarish m u m k i n . T ra k to r quvvat olish vali orqali o'ziga tirkalgan voki oTnatilgan mashinalarning turli mexanizmlarini harakatga keltira oladi. Traktor statsionar (bir joyda turib ishlaydigan) mashinalarni harakatga keltirishi ham mumkin. Traktorlar vazifasiga, yurish qismi va asosining tuzilishiga, dvigatelini turiga, tortish kuchiga qarab guruhlarga ajraladi. Traktorlar vazifasiga qarab qishloq xo'jalik, sanoat va melioratsiya traktorlariga ajraladi. Qishloq xo‘jalik traktorlari bajaradigan ishiga q arab 3 turga, um um iy ishlarda foydalaniladigan, universal va maxsus traktorlarga bo‘linadi. Umumiy ishlarga mo‘ljallangan (haydov) traktorlari yer haydash, yoppa kultivatsiya (chopiq) qilish, don ekish, oTib-yigMsh va boshqa ishlarda ishlatiladi ( VT-150; KLASS-Arion-630; LX130; T-4A-01). Universal-chopiq traktorlari asosan, chopiq qilinadigan ekinlarni ekish va qator oralarini yumshatishda qo'llaniladi, ulardan yuk tashishda h a m foydalanish m u m k in . Orqa g‘ildiraklar orasi ishlanadigan ekin qator oraligMga moslab kengaytiriladi (T T Z - 80.11, TTZ-100LX; M TZ-80X ). Maxsus traktorlar ay r im ishlarni (yuk ko'tarish, yog‘och tashish va b o sh q a lar n i) bajarishga yoki tog" 1 i yerlarda va t o 'q a y /o rla rd a ishlashga moslashtirilgan boMadi. Bu ishlar oddiv traktorlarni q o ‘s h i m c h a u s k u n a l a b bajarilishi h a m m u m k i n (DT-75B, T-54V). G'ildirakli traktorlar pnevmatik shinalar (ballonlar) bilan jihozlanadi. T ra k to r lar g‘ildir ak larining soniga q ar ab uch g ‘ildirakli (p a xta chilik traktorlari) va to‘rt g'ildirakli bo'ladi. G ‘ildipakli traktorla r yengil, oddiy, ar zo n b o i i b , ularni ishlatish va t a ’mirlash, boglarda, ekin qator oralarida va yuk tashishda ishlatish qulay, lekin gMldiraklarning yerga solishtirma bosimi zanjirlarnikidan ortiq (AR10N-630, LX-130 JTZ-80.10; TTZ-80.11) Zanjirli traktorlar yerga bosimi kam (0,02 0,05 MPa) boiib, tuproqni kam zichlaydi, zanjirlar kam sirpanadi va traktor o ‘zin in g yuri shi u c h u n k am quvvat sarflaydi, a m m o an e h a ogMr va m urakkab tuzilgan (T-4A-01:VT-150: DT-75) Traktorlar asosining tuzilishiga qarab ramali, ramasiz va yarim ramalilarga ajraladi. Ramali traktor]arning asosi ramadan iborat bo'lib, unga traktorning barcha mexanizm va qismlari o'rnatiladi, ularni almashtirish va t a ’mirlash o s o n (VT-150). Yarim ramali tra k to r la r n in g asosi dvigatel o ‘rn atiladigan kalta rama va orqa ko'prik korpusidan iborat boladi (T T Z - 80. IO:MTZ-SO). Ramasiz traktorlarning asosi agregatlarning korpuslarini birbiriga biriktirib hosil qilinadi. Ram asiz traktorlar ixcham va yengil, am m o ayrim mexanizmlarni olish uchun traktorni bolakbo'lak qilish kerak (M X-240 Arion-630: S-I30). T r a k to r l a r d v ig a te lin in g turig a q a r a b elektr dvigatel 1 i va ichki von uv dvigatel 1 i b o l a d i . Elektr dvigatel 1 i t r ak to rla r bir q a to r afzalliklarga ega b o ‘lsa h am , qo'pol tuzilganligi va ishlatiladigan qimmatbaho energiya manbayining tez ishdan chiqishi sababli qoMlanilmaydi. S a n o at va melioratsiya traktorlari yer q a /is h , yo‘l qurish, tog‘- konchilik ishlarida, gidrotexnik inshootlar qurishda, oTmonchilik ishlarida, xususan og‘ir yuklarni tashishda ishlatiladi. Bu traktorlar ham turli ishlarda foydalaniladigan va maxsus sanoat traktorlariga boglanib, qishloq xo'jalgi traktorlariga qaraganda quvvatliroq dvigatel bilan jihozlanadi. Traktor va avtomobillar — ma’lum darajada bir-biriga bogiiq bo‘lgan turli guruhdagi mexanizmlardan iborat murakkab mashinalardir. Traktorlar quyidagi asosiy guruhlarga bo‘!ib o‘rganiladi: dvigatel, transmissiya (kuch uzatmasi), yurish qismi, boshqarish mexanizmlari, ish va yordamchi jihozlar. Dvigatel — yoqilg‘ining yonishi natijasida hosil bo‘lgan issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantiradi. Transmissiya — dvigatelni burovchi momentini yetaklovchi g‘ildirakka (yulduzchaga) uzatuvchi hamda yetaklovchi g‘ildiraklarning aylanish tezligi va yo'nalishini o'zgartiruvchi mexanizm yig'indilaridan iboratdir. Transmissiya — ilashish muftasi, qo‘shish vali (oraliq val), uzatmalar qutisi, bosh uzatma, differensial (boshqarish mexanizmi) va oxirgi uzatmadan iboratdir. Yurish qismi — yetaklovchi g‘ildirakning aylanma harakatini traktorning chiziqli harakatiga aylantirish uchun xizmat qiladi. Boshqarish mexanizmlari — yurish qismlariga ta’sir ko‘rsatib, traktorning harakat yo‘nalishini o‘zgartiradi, uni to‘xtatadi va qo‘zg‘almas holda tutib turadi. Traktorning ish jihozlari - gidravlik o'rnatish sistemasi, tirkama qurilmasi, quvvat olish vali (QOV) va yuritma shkividan iboratdir. Avtomobillar quyidagi qismlarga bo‘lib o‘rganiladi: 1. Dvigatel; 2. Shassi; 3. Kuzov. Avtomobil shassisi (transmissiya, yurish qismi va boshqarish mexanizmidan) iboratdir. Avtomobil — yo‘lovchilarni va yuklarni yoki maxsus uskunalarni tashiydigan g‘ildirakli mashina. Avtomobillarga turli asbob-uskunalar (purkagich, changitgich, o‘g‘itlagich, quduq qaziydigan mashina va boshqalar)ni o‘rnatib, ulardan maxsus qishloq xo‘jaligi mashinasi sifatida ham foydalanish mumkin. Avtomobillar vazifasiga qarab: transport avtomobillari va maxsus avtomobillarga boiinadi. Transport avtomobillari yuk yoki yoiovchilarni tashiydi. Yuk avtomobillari коЧага oladigan yukining miqdoriga qarab, kam (0,75—2,5 t) yuk ko‘taradigan, o‘rtacha (2,5—5 t) yuk ko‘taradigan va ko‘p (5 t dan ortiq) yuk ko‘taradigan avtomo13 billarga boMinadi. Yuk avtomobillari tashiladigan yukning turiga qarab: bortli, yukni o‘zi ag‘daradigan (samosval) va maxsus kuzovli (sisternali, furgonli va boshqalar) bo‘ladi. Yo‘lovchilarni tashiydigan avtomobillar tuzilishi va tashiladigan yo‘lovchilar soniga qarab yengil avtomobillar va avtobuslarga ajraladi. 0,75 t gacha yuk ko‘taradigan avtomobillar yengil yuk avtomobillari deyiladi. Maxsus avtomobillarda maxsus ishlar bajariladi, buning uchun ular mos uskunalar bilan jihozlanadi. 0 4 o‘chirish avtomobillari, tez yordam avtomobillari, ko‘chma ustaxonalar, avtokran va boshqalar maxsus avtomobillardir. Avtomobillar yetakchi g‘ildiraklarining soniga qarab shartli raqamlar bilan belgilanadi (4x2; 4x4; 6x4; 6x6), bunda oldingi raqam avtomobil g‘ildiraklarining sonini, ikkinchi raqam esa yetakchi g‘ildiraklar sonini ko‘rsatadi. Masalan; 4x2 — bir o‘qi yetakchi ikki o‘qli avtomobil, 6x6 — barcha o'qlari yetakchi uch o‘qli avtomobil deb tushuniladi. Avtomobillar dvigatelining turiga qarab elektr dvigatelli va ichki yonuv dvigatelli bo‘ladi. Elektr dvigatelli avtomobillar yuqoriga tortilgan ikkita simdan (trolleybuslar) yoki o‘ziga joylashtirilgan akkumulyatorlar batareyasidan (elektromobillar) tok olib ishlaydi. Avtomobillarda benzinli dvigatel va dizeldan tashqari gaz bilan ishlaydigan dvigatellar ham qo‘llaniladi. Sovitish tizimining asosiy nosozliklariga: germetiklikni buzilishi, suv nasosi salnigidan, patrubka va boshqa joylaridan suyuqlikning sizib oqishi, tasma tarangligining yetarlimasligi, uning yorilishi, uzilishi, termostat qopqog'ining berk qadalib yoki ochiqligicha qolishi, nasos parragining sinishi, radiator qopqog'ining jips yopilmasligi, tarmoq devorlarida suyuqlik cho'kindi (quyqa)si hosil bo'lishi kabilar kiradi.
Sovitish tizimining nosozliklarini quyidagi tashqi alomatlaridan bilsa bo'ladi: Dvigatel uzoq muddatda, zo'riqib ishlamaganda ham qiziydi, agar oziqlash va yondirish jihozlari noto'g'ri sozlangan bo'lsa, radiator suyuqligi qaynab ketadi. Termostat klapani asta-sekin ochilsa yoki mutlaqo ochiq bo'lsa (dvigatel yurgizilgandan keyin) asta-sekin qiziydi, klapan bordi-yu, kech ochilsa, dvigatel tezroq qizib ketadi. Krivoship-shatunli mexanizm porshenning ilgarilama-kaytma xarakatini tirsakli valning aylanma xarakatiga uzgartirib beradi.

Tsilindrlar bloki golovkasi
Deyarli barcha karbyuratorli, injektorli dvigatyellarda silindrlar bloki golovkasi alyuminiyli kotishmadan tayyorlanadi. Bunday golovkalar yengil va issiklikni yaxshi utkazuvchan buladi. Bunday xususiyat dvigatyelning sikish darajasini, kuvvatini yonilgi tyejamligini oshirish imkoniyatini beradi. Dizel dvigatyellarida silindrlar bloki golovkasi legirlangan chuyandan tayyorlanadi. Silindrlar golovkasining ichki kismi kavaksimon bulib, sovituvchi suyuklik uchun suv gilofi xisoblanadi. Sovituvchi suyuklik suv gilofida aylanib turishi kerak. Shuning uchun silindrlar golovkasini silindrlar bloki bilan zich tutashtirish maksadida ular orasiga pulat asbestli kistirma (prokladki) kuyiladi va shpilka bilan maxkamlanadi.
Tsilindr ichida sodir buladigan ish siklining barcha jarayonlari porshen yordamida bajariladi. Porshen yukori bosim va tyemperatura sharoitida ishlaydi, bundan tashkari unga uzgaruvchan inertsiya kuchlari ta'sir etadi. Shuning uchun porshen kuyidagi talablarga javob berish kerak: Issiklik utkazuvchan, yedirilishga chidamli va yengil bulishi kerak. Alyuminiyli kotishmadan tayyorlangan porshen bunday talablarga tularok javob beradi. Lekin alyuminiyli kotishmadan tayyorganlan porshen chuyanga nisbatan issiklikdan kengayish koeffitsiyenti 1,5 % 2 marta kup. Bu kamchilikni porshenning ma'lum kostruktsiyasiga binoan yukotiladi. Ya'ni porshen yubkasining oval formada bulishi, yubkada «T» yoki «P» forma shaklidagi kesiklarni bulishi xisobiga uni silindr ichida kiziganda kadalib kolmasdan xarakatlanishini ta'minlanadi. Porshen yubkasi bilan silindr orasidagi zazor 0,05 % 0,10 mm buladi
Porshen yubkasining yuzasi silindrning ichki yuzasiga yaxshi moslashib ishlashini ta'minlash uchun uning tashki yuzasi yupka (0,004…0,006 mm) kalinlikda kalaylanadi.
Porshen xalkalari. Porshen xalkalar uzining vazifasiga kura kompression va moy sidirgichli buladi. Kospression xalkalar porshenning silindrda jipsligini ta'minlaydi. Natijada porshen yukorisidagi gazlarni kartyerga utishidan saklaydi.
Moy sidirgich xalkalar silindr yuzasidagi ortikcha moylarni sidirib kartyerga kayta tushiradi. Shu bilan moylarni yonish kamerasiga utib ketishidan saklaydi. Porshen xalkalari maxsus chuyandan tayyorlanadi. Ayrim xollarda pulatdan xam tayyorlanishi mumkin.
Yukoridagi kompression xalka uta kizigan gazlar zonasida ishlaydi. Shuning uchun birinchi xalkani kattikligini, yeyilishga chidamliligini oshirish maksadida uning tashki yuzasi gavaksimon xrom bilan koplanadi. Pastki kompression xalkalarning yuzasi esa yupka kalay bilan koplanadi.
Ba'zi dvigatyellarda moy sidirgich xalkalar bir necha kismdan tashkil topgan bulib, ya'ni ular ikkita pulatdan tayyorlangan yupka disksimon xalka, uk buylab kengaytirgich va radial kengaytirgichdan tashkil topgan. Porshen xalkalari silindrda kadalib kolmasdan, elastik xususiyatga ega bulgan xolda ishlashini ta'minlash uchun ularni maxsus kesik (kulfli) kilib tayyorlanadi. Xalkalar silindrga urnatilganda kulfdagi zazor 0,2 ... 0,5 mm buladi.
2. Tizimga TXK va ta'mirlashdan avval diagnoz qo'yilib, uning qizish holati va germetikligi, tasmaning tarangligi va termostatning ishlashi tekshiriladi. Dvigatel me'yorida ishlaganda sovitish tizimi suyuqligining, harorati 80-95°S chegarasida bo'lishi kerak, radiatorning yuqori va pastki qismidagi suyuqlik haroratining farqi 8-12°S oralig'ida bo'ladi. Sovitish tizimi suyuqligining sizib oqishini suv nasosining (va boshqa birikish joylarini) ostki qisimlaridagi suyuqlik izlaridan payqash mumkin. Buni nazorat qilish dvigatelning sovuq holatida bajariladi. Tizimning (germetikligi) jipsligi, radiatorning ustki suyuqlik bilan to'lmagan qismiga kiritilayotgan havo (0,06 Mpa) bosimi bilan tekshiriladi. Ventilator uzatmasi, tasmasining tarangligi shkivlarning o'rtasidagi masofada tasmani bosib ko'rib (30-40N kuch bilan) tekshiriladi. Tasmaning me'yordagi tarangligi (turli xildagi dvigatellar uchun) 10-20 mm bo'lishi kerak. Yechib olingan termostat, qizitilgan suvli vannaga botirilib, ishlashi tekshiriladi.
Termostat klapanining, dastlabki ochilishi paytida suyuqlik harorati 65–70°S va to'la ochilishida 80–85°S bo'ladi. Nosoz termostatni almashtirish zarur.
Sovutish tizimi bo'yicha sozlash ishlari, ventelyator tasmasini me'yorigacha tortish, shlangalar birikkan joylarini qotirish, kerak bo'lsa, suv nasosi salnigini o'zgartirish va tizimni nakipdan tozalashdan iborat. Tizim 0.02-0.03 MPa bosim ostida suv yoki aralashma yordamida yuviladi. Tizimning yuvish yo'nalishi, sovitish jarayoniga qarama-qarshi yo'nalishda amalga oshiriladi.
Hakip issiqlik almashtirish jarayonini yomonlashtiradi. Ilmiy izlanishlar shuni ko'rsatadiki, 1 mm nakip sovutish intensivligini 25%ga, quvvatni 6%ga kamayishiga va yoqilg'i sarfini 5%ga oshishiga olib keladi. Hakip ximiyaviy aralashmalar yordamida yuviladi. Sovutish tizimini sulfat kislotasining yumshatgichlari va ko'pik tindirgichlar aralashmasida yuvish yuqori samara beradi. Aralashma tizimga to'ldirilib 10-15 minut dvigatel ishlatiladi va 60°S haroratda to'kiladi, keyin issiq suv bilan chayqaladi. Kislotani qoldiqlarini neytrallash uchun chayqovchi suvga neytrilizator qo'shiladi (soda, 2 xromli kaliy).rusumli avtomobillarda sovutish tizimiga TXKda tizimdagi sovutish suyuqligining satxi tekshiriladi (dvigatelning sovuq holatida), uning satxi "FULL" va "LOW" belgilarining oralig'ida bo'lishi zarur. Agar satx "LOW" belgisidan pastda bo'lsa, suyuqlik satxi me'yoriga keltiriladi.
avtomobillarida suyuqlik satxi "COLD" belgisidan yuqorida bo'lishi kerak.
Sovutish tizimidagi suyuqlik dvigatelni me'yoriy issiqlik rejimida ushlab turadi va zanglashni oldini oladi. Shuning uchun suyuqlik satxi pasaygan taqdirda mutlaqo suv quyish mumkin emas. Tizimdagi suyuqlik 2 yilda almashtirib turiladi.Sovutish tizimi bo'yicha ta'mirlash ishlari diagnostika natijalariga ko'ra bajariladi.
4. TXK da karterdagi moy satxi va sifati tekshiriladi, zarur bo'lsa, me'yoriga yetkazib, moy quyiladi. Shuningdek, filtrlar tozalanadi, filtrlovchi elementlari va ishlatib bo'lingan moy almashtiriladi. Dag'al moy tozalash filtri, ustidagi dastasining aylanishi tekshiriladi. Bundan tashqari (ma'lum davrdan keyin) alohida moylash qurilmalari va mexanizmlarni moylab turish zarur. Shabadalatgich parragining vali va suv nasosining podshipnigi (konsistent, plastik 1-13 yoki YANZ-2 moyi bilan) hamda generator podshipnigi va elektr jihozlarining moylash joylari moylanadi. Bundan tashqari, yana havo filtrining (moy vannasidagi) moyi almashtiriladi. Dvigatel karteridagi moy satxi, avtomobil tekis maydonda turganda, dvigatel ishlashdan to'xagandan keyin 3-5 daqiqa o'tgandan so'ng tekshiriladi. Dvigateldagi moy sifati mexanik aralashma va yonilg'i miqdori (me'yori) ga qarab aniqlanadi. Moy iflosligini avvalambor, moy o'lchovchi shup bilan, rangi va tiniqligiga qarab ham aniqlash mumkin. Agar shunda moyning qoramtir va qora rangdaligi aniqlansa, bunday moyni almashtirish zarur. Dvigateldagi moyni almashtirish (uni ishlash vaqtiga, detallarning yeyilish darajasiga, moy sifatiga, yo'l va iqlim toifasiga bog'liq bo'lib) 1.5 dan 10 ming/km gacha masofani yurib o'tgandan keyin bajariladi. Hozirda xorijiy firmalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan moylarning resurslari 10-50 ming km. ni tashkil etadi. Moyni dvigatel qizigan vaqtda almashtirish tavsiya etiladi. Ishlatib bo'lingan moy dvigateldan to'kib yuborilgandan so'ng, moylash tizimi kam qovushqoqligi vereten moyi, dizel yonilg'isi hamda dizel yonilg'isi bor moy aralashmasi yoki 90% uayt spirti hamda 10% atsetonli yuvish aralashmasi bilan yuviladi. Dvigatel karteriga (moylash tizimining sig'imiga bog'liq holda) 2,5-3,5l yuvish suyuqligi quyiladi, dvigatel yurgizilib, uni tirsakli valning minimal (600-800 ob/min) aylanishda salt holatda 4 va 5 daqiqa ishlab bo'lgandan so'ng, yuvish suyuqligi to'kib yuboriladi va yangi moy quyiladi.
Maxsus qurilma va yuvish moyi (industrialnoye-20) yordamida dvigatelning moylash tizimini yuvish yaxshi samara beradi.
Moylash tizimi, dvigatel salt ishlaganda yuviladi. Bu qurilmada mayin tozalash filtri mavjuddir. Yuvish moyi bir necha marta (filtrdan o'tkazib) tozalangandan so'ng, kelgusida foydalanish mumkin. Moylash tizimi 6-10 ming km masofani yurgandan so'ng (navbatdagi 2-TXK paytida), hamda mavsum almashish paytida, albatta yuviladi. 1-TXK paytida, mayin moy filtridan (almashuvchi filtrlovchi elementidan) quyqa to'kib yuboriladi. Karburatorli dvigatellarda, moy almashtirilganda, filtrlovchi elementlar ham almashtiriladi. Ma'lum muddatda (5-6 ming km dan so'ng), karterning shamollatish yo'llarini, detallarining mahkamlanishi, klapanlar va naychalarda quyqaning yo'qligi tekshiriladi va quyqalar har 10-12 ming km dan so'ng tozalanadi. Dvigatel karterining shamollatish yo'llari kirlanib, ifloslanib qolganda, bosim ortib ketadi, natijada karter salnik (qistirma) laridan moy sizib chiqa boshlaydi. Dvigatel moyini almashtirishda, karterning shamollatish tizimidagi havo filtrining korpusi kerosin bilan yuviladi, so'ngra filtr vannasiga ma'lum ko'rsatilgan sathgacha moy quyiladi.
Dvigatelga moy quyishda moy tarqatish moslamasi va jihozlaridan foydalaniladi. Bunday moslamalar o'rnatilishiga qarab, qo'zg'aluvchan va qo'zg'almas bo'ladi, moy berish usuliga qarab: pnevmatik va mexanik shuning-dek, uzatmasi turiga qarab, qo'lda va elektr mexanik, yuritmali va berilayotgan moyning o'lchash turiga qarab, hajmli va tezkor (skorostnoy) bo'ladi. Hozirgi paytda, elektr mexanik uzatmali, tezkor, qo'zg'almas (kolonka) dastgohdan keng foydalanib kelinmoqda.
1-TXK va 2-TXK da moylash ishlari 17 - 30% ni tashkil etib, avtomobilda motor, transmissiya, industrial, veretyon va surkov moylari, hamda ishchi suyuqliklar ishlatiladi. Moylash ishlari har bir avtomobil uchun moylash xaritalari asosida bajariladi. Suyuqlik moylarini taqsimlovchi jihozlarning ishlab chiqarish qobiliyati 10-15 l/min. ni bosimi 1,5MPa.ni, surkov moylari uchun jihozlarda bosim 10 MPa ni, ishlab chiqarish qobiliyati 200 g/min. ni tashkil etadi.
Transmissiya, boshqarish va yurish qismlari Litol-24 surkov moyi bilan (mexanizatsiya va qo'l bilan) moylanadi.
Trasmissiya moylarini almashtirishda 6 - 20 ming km.da karterga 1,5-2 l yuvish suyuqligi quyiladi va 1,5-2 min ishlatiladi va to'kib tashlanib yangisi quyiladi.
Ma'lumki dvigatyel ishlayotganda, ayniksa ish yuli takti bajarilganda, yukori xaroratga ega bulgan gazlarni ta'sirida silindrlar, silindrlar blokining golovkasi, klapanlar, porshenlar kizib ketadi. Agarda kizigan detallarni sovutilmasa ishkalanuvchi yuzalar orasidagi moy kuyib, ishkalanish xaddan tashkari oshib ketadi. Kizishdan detallar kengayadi. Ayniksa alyuminiyli kotishmadan tayyorlangan porshen kengayib silindr ichida kadalib kolishi mumkin. Shu sababli dvigatyelning kizigan detallarini uzluksiz ravishda sovitib turish lozim. Lekin, dvigatyelni xaddan tashkari sovitib yuborish xam zarar. Chunki sovik dvigatyelda moy kuyuklashib, uning karshiligini yengishga sarflanadigan dvigatyelning kuvvati ortadi. Undan tashkari yonuvchi aralashma yaxshi buglanmaydi, kisman buglangani esa sovuk detallarga urilib tomchiga aylanadi va silindrlar devoridagi moyni yuvib tushiradi. Natijada, silindr-porshen guruxiga kiruvchi detallarning yeyilishi ortadi. Yonuvchi aralashmaning yaxshi buglanmaganligidan uning yonish tyezligi sustlashadi va dvigatyelning kuvvati pasayadi.
Demak dvigatyelning kizib ketishi yoki xaddan tashkari sovib kolishi uning effektiv kuvvatini kamaytirib, tyejamkorligini yomonlashtiradi. Sovitish tizimi dvigatyelning ishlashi uchun kulay bulgan issiklik rejimini kerakli xolda (85-900 S) saklab turish vazifasini bajaradi.
Avtomobil dvigatyellarida, suyuklik yoki xavo bilan sovitish tizimlari kullaniladi. Sanokli dvigatyellarda xavo bilan sovitish tizimi kullanilgan bulib, bunday tizim ayrim afzalliklarga ega, ular kuyidagilardan iborat: konstruktsiyasi nisbatan oddiy tuzilgan, tizimda suv nasosi, radiator, suv trubalari, tyermostat va boshkalar yuk; dvigatyelda suv gilofining bulmaganligi sababli u muzlab kolmaydi; suv yuk joylarda xam dvigatyelni ishlatish mumkin. Suyuklik bilan sovitish tizimi xavo bilan sovitishga nisbatan afzal xisoblanib shovkinsiz ishlaydi, sovik kunlari dvigatyelni yurgazib yuborishni tyez amalga oshiradi. Shu sababli dvigatyellarda , asosan, suyuklik bilan sovitish tizimlaridan foydalaniladi.
Bunday tizim odatda, silindr bloki va uning golovkasidagi sovitish giloflari , radiator kopkogi bilan, nasos, tyermostat, birlashtiruvchi shlanglar va patrubkalardan iborat.
Xozirgi vaktda dvigatyellarda kullaniladigan suyuklik bilan sovitish tizimi yopik tizim xisoblanadi. Chunki tizim bushligi atmosfera bilan boglik emas. Bunday tizimda,(1-rasm) suyuklik kuyiladigan radiator10 bakining bugzi, ikkita klapanga ega bulgan kopkok 9 bilan jips berkitilgan. Tizim bushligi atmosfera bilan kopkokdagi klapanlar orkali boglangan bulib unda (45-100 kPa) ortikcha bosim saklab turiladi. Ortikcha bosimni saklab turilishi suyuklikni kaynash xaroratini 110-120 S gacha kutaradi. Bu esa uz navbatida suyuklikni kam buglanib bexuda sarflanishidan saklaydi.
Dvigatyel ishlaganda radiator 10 da sovitilgan suyuklik patrubok va shlang orkali nasos 3 yordamida suv tarkatuvchi truba 2 orkali silindrlar blokining sovitish gilofiga tarkatiladi. Sungra, suyuklik tyermostat 5 klapani va yukorigi patrubok 6 orkali radiatorning yukorigi bachogiga utadi. Keyinchalik, radiatorda ventilyator 7 yordamida sovitilgan suv uning pastki bachogi 12 ga okib tushadi. Shu tarzda tizimdagi suyuklik nasos yordamida majburiy uzluksiz xarakat kiladi. Sovik dvigatyelni yurgazilganda uni tyez isitish uchun sovitish tizimida tyermostat urnatiladi. Dvigatyel endi yurgazilganda suyuklikning xarorati past bulganligi sababli tyermostat klapani yopik bulib gilofdagi suyuklik kichik doira buylab ya'ni radiatorga utmasdan nasosga kaytadi. Suyuklik, radiatorga utmasdan, kichik doira buylab aylanganligi sababli u tyez isiydi. Tizimdagi suyuklik xarorati 68-72 S ga kutarilganda, tyermostat ichidagi tyez buglanuvchi aralashmaning kengayishi xisobiga uning klapani ochila boshlaydi. Keyinchalik suyuklikning xarorati 85 S ga yetishi bilan klapan tulik ochiladi va suyuklik katta doira buylab, radiator orkali aylanadi.
Moylash tizimi ichki yonuv dvigatellarining harakatlanuvchi detallari va uzellarida ishqalanishga bo‘ladigan isroflarning kamayishini, shuningdek, detallarni ishqalanishi tufayli hamda yonish kamerasidan issiqlikning silindr devorlariga o‘tishi tufayli yuzaga keluvchi issiqlikdan himoyalanishni ta’minlaydi. Sistemadagi moydan detallarni zanglashdan saqlash va yonish kamerasini karter tomondan zich (germetik) bo‘lishini ta’minlash (bu ishni zichlovchi halqalar sirtlari bilan porshen sirti o‘rtasidagi tirqishga to‘ldirilgan moy baki bajaradi) va bu bilan karterga gaz o‘tishining oldini olish uchun foydalaniladi. Kuchaytirilgan ichki yonuv dvigatellarida yonish kamerasi hisobiga qizdirilgan detallarni (birinchi navbatda porshen) sovutish moylash sistemasining maxsus vazifalaridan biri hisoblanadi. Aralashma hosil bo‘lishini va yonishni tashkil qilishning muayyan usullarida porshenga rostlanadigan miqdorda moy uzatishdan yonish kamerasi devorining haroratini ko‘zda tutilgan darajada tutib turishi uchun foydalaniladi. Hozirgi vaqtda ishlatiladigan mashinalar dvigatellarning deyarli barchasida kombinatsiyalashgan moylash sistemalari qo‘llaniladi. Bunday sistemalarda moylash nuqtalarining bir qismi (tirsakli valning o‘zak va shatun podshipniklari, taksimlash valining tayanchlari, klapanlari koromislolari, taqsimlash sherternyalari, moy hamda yonilg‘i nasoslarining yuritmalari) bosim ostida uzatiladigan moy bilan moylanadi. Boshqa qismi esa (silindrlar devorlari taqsimlash valining mushtchalari, turtkichlar, shtangalar va hokazo) harakatlanuvchi uzellarning tirqishlaridan chiqayotgan moyning sachratilishi bilan, shuningdek karter bo‘shlig‘ini to‘ldirib turgan moy tumani bilan moylanadi. Ish rejimi tez, jadallashtirilgan ichki yonuv dvigatellarida porshen barmoqlari, trubokompressorlar va odatda moy sachratish usulida moylanadigan ko‘pgina boshqa detallar ham bosim ostida moylanadi. Qizigan ichki yonuv dvigatelining moylash sistemasidagi bosim nominal rejimda 0,25...0,50 MPa ni (salt ishlash rejimida 0,07...0,1 MPa ni) tashkil etadi va sirkulyatsion nasos yordamida hosil qilinadi. U ko‘pgina dvigatellarda moyning zarur miqdori karter paddonida (ho‘l karterli sistema) saqlanadi. O‘nqir-cho‘nqir notekis joylarda yoki tog‘ sharoitida ishlashga mo‘ljallangan mashinalarda quruq karterli moylash moylash sistemasi qo‘llaniladi. Bunday sitstemada moyning asosiy qismi maxsus idishda saqlanadi. Mazkur sistema qo‘llanilgan dvigatelni karter paddonida moy rezervuari yo‘qligi sababli birmuncha pastga tushirish mumkin bo‘ladi. Bunday sistema bug‘lanish va sachratish tufayli bo‘ladigan moy isrofi kam bo‘lishini ta’minlaydi, shuningdek havo ishtirokida issiq yuzalarga tegishi tufayli moyning eskirishini kamaytiradi. Ammo uning konstruksiyasi murakkabroq va narxi qimmatroqdir. Moy filtrlari muhim ahamiyatga ega. Chunki ular moyni metall zarrachalar, qurum, smola va changlardan tozalaydi. Moy yetarli darajada tozalanmasa, dvigatelning ishqalanuvchi detallari tez yeyiladi. Moylash sistemasining tuzilishi va ishlashini murakkabroq o‘rganib tahlil qilish uchun quyida uning sxemasini keltiramiz (1.3-rasm). Moylash sistemasi quyidagi tartibda ishlaydi: moy paddoni 1 dan dastlab tozalash filtri o‘rnatilgan qabul qilgich orqali nasos 2 vositasida to‘liq oqimli dag‘al tozalash filtriga va keyin magistral 7 orqali bosim bilan moylanadigan uzellarga uzatiladi. Tirqishlardan sizib chiqqan qizigan moy boshqa detallarga sachraydi hamda karter va boshqa bo‘shliqlarda moy tumanini hosil qiladi. Ayni paytda moyning 10-15% qismi mayin filtri 5 ga keladi, undan chiqqandan keyin esa karterga tushadi. Sistemada asosiy oqimga parallel qilinib ulangan moy sovutgich 6 bo‘lib, u moyni haroratini pasaytirishga mo‘ljallangan, ish rejimi jadal kechadigan, ayniqsa porshenlarni sovitish uchun moydan foydalaniladigan dvigatellarda qo‘llaniladi. Bunday moylash sistemasidan o‘tuvchi issiqlik miqdori 1,5 barobar va bundan ham ortiq ko‘payishi mumkin. Ish rejimi o‘rtacha bo‘lgan dvigatellarda karterdagi moy uni havo oqimi bilan shamollatish orqali sovitiladi, issiqlik almashinuvini jadallashtirish uchun karter devorlariga ba’zan qobirg‘alar qilinadi. Mashinalar qiya joylarda harakatlanganda va harakat rejimi keskin o‘zgarib turganda karterni moy qabul qilgichiga havo kirib qolib, sistemadagi bosim pasayishi va moylash rejimi buzilishi mumkin. Quruq karterli sistemaning moy nasosida haydash bo‘linmasi va so‘rish bo‘linmasi 9 ba’zan ikkita bo‘ladi. Bu bo‘linmalar qabul qilish bo‘shliqlari 10 dan moyni olib, sovigandan so‘ng uni idish 8 ga yo‘naltiradi. Hozirgi vaqtda dketma-ket ulangan mayin tozalash filtridan foydalanish ko‘zda tutilmoqda. Ammo buning uchun ularning o‘tkazish qobiliyatini ko‘p marta oshirish talab etiladi. Moyning to‘liq bunday oqimli tarzda tozalanishi detallar yeyilishini ancha marta kamaytirishni va dvigatelni motoresursi oshishini ta’minlaydi. Moylash sistemasida moyni sifatini tozalab mashinaning moylanadigan qismi va detallarga yotqizish eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Bu muammoning yechimini topish biz mutaxassislarning asosiy kasbiy vazifalardan biridir. Moylash sistemasi ish jarayonini yaxshilash natijasida bir qangcha zaruriy vazifalarni yechimini topamiz, ya’ni avtomobillarning chidamli, uzoq muddat nuqsonsiz ishlashi ta’minlanadi va natijada ekspluatatsion ko‘rsatgichlari yaxshilanadi, hamda iqtisodiy samaradorlikka erishiladi. 1.3. Ichki yonuv dvigatellarining moylanish shart-sharoitlari Ishqalanuvchi yuzalarga uzatiladigan moyning asosiy vazifasi ishqalanishdagi isroflarni va detallarni yeyilishini kamaytirishdan iborat. Mavjud ichki yonuv dvigatellarida sirpanishdagi ishqalanish ko‘proq uchraganligi sababli faqat ana shu ishqalanishga ko‘proq to‘xtalamiz. Sirpanishdagi ishqalanish quruqlayin, suyuqlikli va chegaraviy bo‘lishi mumkin. Quruqlayin ishqalanishda ikki detalning qattiq sirtlari bir-biriga tegib turadi va ularning o‘zaro harakatlanishida ikkala detalning sirtidagi mikronotekisliklar to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zaro ta’sirlashadi, natijada ular elastik yoki plastik deformatsiyalashadi, chiqiq moylar qirqilib, yeyilish mahsullari paydo bo‘ladi. Sirpanishning bunday o‘zaro ta’sirlashuvi issiqlik ajralib chiqishi va harakatni ko‘tarilishiga olib keladi. Natijada ishqalanishni yengishga sarflanadigan ish ortadi, materiallarning texnologik jihatdan hosil qilingan qattiqligi, mustahkamligi va boshqa mexanik xossalari buziladi. Sirtqi qatlamlarning strukturasi o‘zgaradi. Yeyilish va issiqlik ta’siridan kengayishi oqibatida detallarning geometrik o‘lchamlari o‘zgaradi. Yopiq tutashmalarda ko‘zda tutilgan o‘rnatishlar buziladi. O‘rnatishlarning buzilishi bu detallarning bir-biriga nisbatan qo‘zg‘aluvchanligi buzilishi va ularning qadalib qolishiga, shuningdek uzellarning butunlay ishdan chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ichki yonuv dvigatellarida quruqlayin ishqalanish bo‘lishiga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Suyuqlikli ishqalanishda detallarning yeyilishi va energiya isrofi kamayadi. Shu nuqtai nazardan eng maqbul va eng foydali ishqalanish suyuqlikli ishqalanish hisoblanadi. Bunday ishqalanishda moy qatlami ishqalanuvchi qattiq sirtlarni bir-biridan batamom ajratib turadi. Bu holda ishqalanishga bo‘ladigan isroflar asosan moyning qovushqoqligi bilan belgilanadi. Ishqalanuvchi sirtlar orasiga moy qatlamini kiritish ularning bir-biriga nisbatan harakatlanishdagi o‘zaro ta’sirlashuv tarzini tamomila o‘zgartiradi. Suyuqlikli ishqalanish tirsakli valning shatun va o‘zak podshipniklarida yuzaga keladi. Chegaraviy ishqalanishda ham ishqalanuvchi sirtlar orasida moy qatlami bo‘ladi, ammo bunda qattiq yuzalar bevosita bir-biriga tegadi va buning oqibatida ular yeyiladi. Ichki yonuv dvigatellarining ko‘pgina detallari ana shunday sharoitda ishlaydi. Bunda uzatiladigan moy miqdoriga, detallarning tezlik va yuklanish rejimlariga detallar harorati va boshqa omillarga bog‘liq ravishda uzellarning ishlash tarzi suyuqlikli ishqalanishdan ko‘p yoki kam darajada farq qiladi. Bunday hollarda oraliq ta’sirlar yarim suyuqlikli, yarim quruqlikli ishqalanish atamalari qo‘llaniladi. Ma’lumki, mumkin qadar suyuqlikli ishqalanish bo‘lishini ta’minlashga harakat qilinadi, ammo ta’sir etuvchi omillarning ko‘pligi hamda detallar, uzellar va umuman ichki yonuv dvigatellari ishining o‘ziga xos xususiyatlari tufayli bunga hamma vaqt ham erishib bo‘lmaydi. Sistemadagi moy harakatining haddan tashqari ko‘tarilishi, podshipnikbop antifriksion materiallarni chidamliligiga yomon ta’sir ko‘rsatadi. Biroq moy harakatining ko‘tarilishi qovushqoq ishqalanishdagi isroflarni, binobarin, solishtirma yonilg‘i sarfini kamaytiradi. Demak, moyning mumkin qadar yuqori bo‘lishi, ammo podshipniklarning ishonchli moylanishi va ishlash qobiliyati nuqtai-nazardan ruxsat etilgan chekli qiymatdan oshib ketmasligi kerak. Moyning eng yuqori haroratini bir xil darajada tutib turish uchun katta yuklanish bilan ishglaydigan ichki yonuv dvigatellarining moylash sistemasida sovitgichlar qo‘yiladi. Hozirgi vaqtda qo‘llaniladigan barcha mashina dvigatellari turli iqlim sharoitlarida va atrof-muhitning har xil haroratlarida, yuklanish va aylanish chastotasi keng doirada o‘zgarib turadigan sharoitlarda ishlaydi. Bu sharoitlarning hammasi moyning qovushqoqligi hamda podshipniklardagi va moylanadigan boshqa uzellardagi moy qatlamining ko‘tarilib turish qobiliyati anchagina o‘zgarishlarga olib keladi. Shuning uchun mashina detal va uzellari ishonchli moylanishini ta’minlash uchun ish sharoitiga moslab qovushqoqligi yaxshi bo‘lgan moyni tanlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ish sharoiti yoki ish rejimi o‘zgarganda qovushqoqligi kam o‘zgaradigan, qovushqoqlik temperatura xarakteristikalari yaxshilangan moylarni qo‘llash yo‘li bilan moyning qovushqoqlik xossalari, ichki yonuv dvigatellaridan foydalanish talablarini birmuncha yaxshilashga erishiladi. Ichki yonuv dvigatellarining yuklanishi va aylanish chastotasi o‘zgarganda ham moyning qovushqoqligi kam o‘zgarishi kerak.

Radiator va uning kopkogi. Radiator blokda isigan suyuklikning issikligini tashki muxitga tarkatish uchun xizmat kiladi. U yukori va pastki , ayrim avtomobillarda Arion-630 traktori yonboshdagi bachoklar, uzak panjaralar va radiator kopkogidan tashkil topgan. Radiatorning yukori bachogidagi bugizi kopkok bilan jips berkitiladi. Radiator uzaklari naycha-plastinkali yoki naycha-lentali bulishi mumkin Naychalari, kupincha yassi kesimli bulib kup xollarda vertikal, ayrim avtomobillarda esa gorizontal joylashtirilgan. Naychalari, gorizontal yoki tulkinsimon kurinishdagi plastinkalar orasidan utib, uchlari yukorigi va pastki yoki yonboshdagi bochoklarga, kavsharlanadi. Radiator elementlari (bachoklar, plastinalar, naychalar) kup avtomobillarda latundan tayyorlangan bulsa, ayrimlarida plastina va naychalari alyuminiy, bachoklari esa plastmassadan ishlangan. Sovitish tizimi yopik bulganligi uchun radiatorning yukori bachogdagi bugizi kopkok bilan jips berkitiladi. Kopkokda bug-xavo klapani urnatilgan.

Bug klapani tizimda 45-60 kPa, ba'zi dvigatyellarda 100 kPa, aimosferadan ortik bulgan bosimni saklab turadi. Xavo klapani, suyuklik sovib, tizimda bosim siyraklashganda (10 kPa) unga xavo utkazib radiator naychalarini puchkayishdan saklaydi.
Xozirgi vaktda kupchilik avtomobillarda sovitish tizimida kengayish (rasshirityelno`y) bachogi kullanilmokda. Bunday bachok sovituvchi suyuklik xajmini (kizishdan kengayish xisobiga) uzgarishini ta'minlashda xizmat kiladi, shuningdek tizimdan xavo va buglarni chikishiga imkon yaratadi.
Keyingi vaktlarda yengil avtomobillarda elektr ventilyatorlardan foydalanilmokda. Bunday ventilyatorlarning ishlashi sovituvchi suyuklikning xaroratiga boglik bulib radiator bachogiga urnatilgan datchik yordamida ulanadi yoki uziladi.
Gidravlik yoki elektr yuritmali ventilyatorlarni kullash dvigatyelning sovitish tizimida eng kulay xarorat rejimini saklash imkonini yaratadi. Ventilyator parraklari listli pulatdan shtamplash usuli bilan yasaladi yoki, yengil avtomobillarda, kupincha, plastmassadan tayyorlanadi.
Tyermostat. Dvigatyelni kizdirishni tyezlatib, sovitish tizimida kulay xaroratni avtomatik ravishda saklab turish uchun xizmat kiladi. Kullaniladigan tyermostatlar ikki xil buladi: suyuklik yoki kattik tuldirgichli tyermostatlar. Suyuklik tyermostatida uning silindr ichiga tyez buglanadigan etil spirti bilan distsirlangan suv aralashmasi tuldirilgan. Kattik tuldirgichli tyermostatda esa uning balloni ichiga serezin aralashtirilgan mis kirindisi Dvigatyel yurgazilganda sovitish tizimidagi suyuklikning xarorati 700 S ga yetmagunicha tyermostat klapani yopik buladi. Bunda sovituvchi suyuklik kichik doira buyicha aylanishi sababli u tyez isiydi. Tizimdagi suyuklikning xarorati 850 S ga yetishi bilan tyermostat silindri yoki balloni ichidagi aralashma kengayib uning klapani tulik ochiladi. Sovitish tizimidagi suyuklik radiator orkali katta doira buylab aylanadi.
Xavo bilan sovitiladigan avtomobil dvigatyellarida asosan xavo okimini majburiy yunaltirish usuli kullaniladi. Dvigatyelning silindr va golovkalaridan issiklik tarkatishni tyezlashtirish maksadida ularning tashki devorlariga kovirgalar yasalgan. Bu xol dvigatyelning umumiy kompanovkasiga va uning ba'zi elementlarining konstruktsiyasiga ta'sir etadi.
Xavo bilan sovitiluvchi avtomobil dvigatyellarining yaxshi sovitilishi xavo okimining tyezligiga , bu okimning silindr va silindrlar goldovkasi atrofidan aylanib utishiga boglik.
Mikrolitrajli «Zoporojets» avtomobilining xavo bilan sovitiladigan dvigatyelining sxyemasi (3 – rasmda) keltirilgan. Bu dvigatyel turt silindrli V – simon bulib , avtomobilning orka kismida joylashgan. Ukiy parrak 1 yordamida xavo okimi silindrlar katori oraligiga xaydaladi. Dvigatyelning ustki tomoni bilan oldingi va ketingi kismi kanot bilan uralgan bulib , kanot xavo okimini silindr kovirgalari 2 buylab yunaltirish va issik xavoni tashki muxitga chikarish uchun xizmat kiladi. Dvigatyel maksimal kuvvat bilan ishlaganda ventilyator uning 8% ga yakin kuvvatini sarflaydi. Ana shu va boshka ba'zi bir kamchiliklarga kura avtomobil dvigatyellarida xavo bilan sovitish tizimi kam ishlatiladi.
Kombinatsiyalashgan moylash tizimiga kuyidagi mexanizm va tuzilmalar kiradi: moy saklagich, moy kabul kilgich, moy nasosi, moy filtrlari, moy radiatori, moy kanallari, moy klapanlari.
rasmda shu tipidagi moylash tizimining soddalashtirilgan sxyemasini keltirilgan.
rasmda ichki ishlashuv shestyernyali nasosning sxyemasi va ishlashi keltirilgan.
Bunday nasos avtomobil dvigatyellarida kullanilgan. Nasos tirsakli valning oldingi uchiga 8 urnatilib, undan tugridan-tugri xarakat oladi. Nasos korpusiga urnatilgan yetakchi 6 va yetaklanuvchi 4 shestyernyalar tishlari oraligida suruvchi 2 va xaydovchi 5 bushliklar bulib, ular bir-biridan korpusda ishlangan devorcha 3 bilan ajratilgan. Nasosining yetakchi 6 (tashki tishli) va yetaklanuvchi 4 (ichki tishli) shestrernyalari tishlari oraligidagi bushligi bilan moy kabul kilgichdan 1 moyni surib (tishlarning bir-biridan uzoklanishi xisobiga bushlik kengayadi va unda siyraklanish vujudga keladi) sungra xaydash kanaliga bosim bilan (tishlarning bir-biriga yakinlanishi xisobia bushlik kiskaradi va unda bosim vujudga keladi) uzatadi. Tizimda bosim 0,45 MPa dan ortganda reduktsion klapan 7 ochilib moyning kismani nasosning surish bushligiga utkazadi.
MOY FILTRLARI. Filtrlar moyni dvigatyel yeyilishi natijasida xosil bulgan metall zarachalaridan va boshka ifloslantiruvchi elementlardan tozalaydi. Moy filtrlari tula utkazuvchi ya'ni moylash tizimiga ketma-ket ulanib moyning xammasi filtrdan utkaziladi. Shuningdek kisman utkazuvchi filtrlar xam buladi. Bunday filtrlar tizimiga parallel ulanadi va moyning 10…15% ni utkazadi xalos.
Mayin tozalash filtrlari. Xozirgi zamon barcha yengil avtomobillari va ayrim yuk avtomobillarining (GAZ-53A) moylash tizimida bitta tulik utkazuvchi mayin filtrlardan foydalanilgan. Bunday filtrlarda moyni tozalovchi element sifatida mikro gavoksimon maxsus karton kogoz ishlatiladi.
Tsentrifuga. Markazdan kochma mayin filtrlar (tsentrifugalar) keng kullanilmokda. Bu turdagi sentrifugalar reaktiv yuritmaga eg bulib, karama-karshi yunaolishda bosim ostida chikayetgan moy okimi ta'sirida xarakatlanadi.


Xulosa
Klaas Arion 630-bu qiyin sharoitlarga moslashtirilgan byudjet narxlari toifasidagi ko’p maqsadli traktor.Shunday qilib. qishloq xo’jaligida mashina tuproqni hilling va etishtirishda, shuningdek tuproqni haydash va haydashda faol qo’llaniladiKlaas Arion 630-bu qiyin sharoitlarga moslashtirilgan byudjet narxlari toifasidagi ko’p maqsadli traktor.Shunday qilib. qishloq xo’jaligida mashina tuproqni hilling va etishtirishda, shuningdek tuproqni haydash va haydashda faol qo’llaniladi.Qattiq tuproqni qayta ishlash, dukkakli va donli ekinlarni ekish ham mavjud.Qurilish sohasida ushbu traktor yuk ko’taruvchilarga, shuningdek og’ir beton konstruktsiyalarni tashuvchilarga munosib alternativa bo’ladi.Agar kerak bo’lsa, mashina favqulodda vaziyatlar vazirligining maxsus xizmatlarida qidiruv-qutqaruv uskunalariga ajoyib qo’shimcha bo’ladi – masalan, vayronalar va shahar infratuzilmasini yo’q qilishda.Ko’rib chiqilayotgan model yuklarni tortib olishda juda samarali va kommunal sohada u axlat va qordan tozalash, drenaj va kanalizatsiya quvurlarini qazish va almashtirish uchun foydalidir.
Dvigatyel kartyerini shamollatish tizimi.Dvigatyel ishlaganda silindrlarning porshen ustida xosil bulgan gazlar porshen xalkalari orasidagi tirkishdan kartyerga utadi. Bu gaz yonuvi aralashma , tula va kisman yengan maxsulotlardan iborat bulib, kartyer gazlari deb ataladi. Bu gazlarning tarkibida yenilgi va suv bugi , karbonat angadrid, oltingugurt, azot va kisman karbon-vodorod birikmalari bor. Yonilgi bugi tomchiga aylanib moyni suyultiradi, suv bugi va boshka birikmalar moyni oksidlaydi, natijada moyning sifati yomonlashadi. Kartyer gazlarining moyga yomon ta'sirini kamaytirish uchun ularni kartyer bushligidan uzluksiz ravishda chikarib turish lozim.
Gazlarni kartyerdan uzluksiz chikarib turish kartyer bushligini shamollatish ; bu protsesni ta'minlovchi kompleks tuzilmalarni shamollatish tizimi deb ataladi .
Kartyer bushligi yetarli darajada shamollatilmasa, kartyerda gaz bosimi oshib ketadi,natijada tirsakli valning salnik elementi va kartyerning kistirmalaridan moy okib ketadi . Bundan tashkari ,bu gaz kabina yoki kuzovga kirsa, xaydovchi va yulovchilarni kattik zaxarlaydi.