Reja: Kirish. Asosiy qisim

4. Rag'batlar’ oqibatlar va yolg'on
Qaror qabul qilishda rag'batlantirish va oqibatlarning roli xulq-atvor o'yinlari nazariyotchilari uchun qiziqish uyg'otadi’ chunki ular oqilona xatti-harakatlarga ta'sir qiladi. Post (2008) yuqori xavf tug'ilganda qaror qabul qilish haqida xulosa chiqarish uchun ishtirokchilarning Bitim yoki Bitim yo'q xatti-harakatlarini tahlil qildi. Ishtirokchilarning tanlovlarini o'rganish natijasida yuqori stavkali ketma-ket o'yinda qarorlar mantiqiylikka emas’ balki avvalgi ko'rsatkichlarga asoslangan degan xulosaga keldi. Bir qator yaxshi natijalarga duch kelgan o'yinchilar o'yindan past baholi holatlarni olib tashlaydilar yoki bir qator yomon natijalarga duch kelgan o'yinchilar kamroq xavf tug'diradilar. Bu shuni anglatadiki’ juda yaxshi yoki juda yomon rekordlarga ega bo'lgan o'yinchilar o'rtacha o'yinchilarga qaraganda o'ynash va o'ynashni davom ettirish ehtimoli ko'proq. Omadli yoki omadsiz o'yinchilar o'ynashni davom ettirish uchun o'zlarining kutilgan qiymatidan yuz foizdan ortiq takliflarni rad etishga tayyor edilar. Bu xavf-xatarga yo'l qo'ymaslik xulq-atvoridan xavf-xatarni qidiradigan xatti-harakatlarga o'tishni ko'rsatadi. Ushbu tadqiqot an'anaviy o'yin nazariyasi hisobga olinmaydigan xatti-harakatlarning noto'g'riligini ochib beradi. Baxtsiz ishtirokchilarning ko'proq xavfli xatti-harakatlari tanaffus effekti bilan bog'liq bo'lishi mumkin’ bu o'yinchilar pulni qaytarib olish uchun xavfli qarorlar qabul qilishda davom etishlarini bildiradi. Boshqa tomondan’ omadli ishtirokchilarning ko'proq xavfli xatti-harakatini uy pulining effekti bilan izohlash mumkin’ bu esa g'alaba qozongan o'yinchilarning o'z pullari bilan o'ynamasligiga ishonishlari sababli xavfli qarorlar qabul qilish ehtimoli ko'proq ekanligini ta'kidlaydi. Ushbu tahlil shuni ko'rsatadiki’ rag'batlar oqilona tanlovga ta'sir qiladi’ ayniqsa o'yinchilar bir qator qarorlar qabul qilganda.
O'yinlarda aldashda rag'bat va oqibatlar ham katta rol o'ynaydi. Gneezy (2005) arzon jo'natuvchi-qabul qiluvchi suhbat o'yini yordamida aldashni o'rgangan. Ushbu turdagi o'yinda o'yinchi A varianti va B varianti uchun to'lovlar haqida ma'lumot oladi. Keyin birinchi o'yinchi ikkinchi o'yinchiga qaysi variantni tanlash bo'yicha tavsiya beradi. Birinchi o'yinchi ikkinchi o'yinchini aldashi mumkin’ ikkinchi o'yinchi esa uning maslahatidan voz kechishi mumkin. Gneezy ishtirokchilar raqibning yutqazishidan ko'ra yolg'on gapirishdan o'z foydasiga ko'proq sezgir ekanini aniqladi. Shuningdek’ u ishtirokchilar butunlay xudbin emasligini va raqiblari aldaganliklari tufayli qancha yutqazgani haqida qayg'urishlarini aniqladi’ biroq o'zlarining to'lovlari oshgani sayin bu ta'sir pasaydi. Ushbu natijalar shuni ko'rsatadiki’ qaror qabul qiluvchilar yolg'on gapirish yoki qilmaslik to'g'risida qaror qabul qilish uchun yolg'on gapirishga turtkilarni ham’ yolg'onning oqibatlarini ham tekshiradilar. Umuman olganda’ odamlar yolg'on gapirishni yoqtirmaydilar’ lekin to'g'ri rag'batlansa’ ular oqibatlarini e'tiborsiz qoldiradilar. Vang (2009) ham aldashga rag'batga ega bo'lgan ishtirokchilardan aldashni o'rganish uchun arzon nutq o'yinidan foydalangan. Ko'zni kuzatish yordamida u to'lovlar haqida ma'lumot olgan ishtirokchilar raqiblariga qaraganda ikki baravar ko'p e'tiborni o'z yutuqlariga qaratishlarini aniqladi. Bu minimal strategik fikrlashni o'z ichiga oladi. Shuningdek’ ishtirokchilarning ko‘z qorachig‘i yolg‘onni jo‘natganda kengaygan’ yolg‘on gapirganda esa yanada kengaygan. Ushbu jismoniy belgilar bilan Vang aldash kognitiv jihatdan qiyin degan xulosaga keldi. Ushbu natijalar rag'batlantirish’ oqibatlar va yolg'on kabi omillar mantiqsiz qarorlarga olib kelishi va o'yin jarayoniga ta'sir qilishi mumkinligini ko'rsatadi.


Xulosa.
Xulq-atvor o'yinlari nazariyasi guruhlarning ratsionallikka ta'sirini ko'rib chiqadi. Haqiqiy dunyoda ko'plab qarorlar jamoalar tomonidan qabul qilinadi’ ammo an'anaviy o'yin nazariyasi qaror qabul qiluvchi sifatida shaxsdan foydalanadi. Bu qaror qabul qilishda guruh xatti-harakatlarini modellashtirish zaruratini tug'dirdi. Bornshteyn va Yaniv (1998) ultimatumlar o'yinida guruhlar va shaxslar o'rtasidagi ratsionallikdagi farqni o'rgandilar. Ushbu o'yinda birinchi o'yinchi (yoki birinchi guruh) ikkinchi o'yinchiga (yoki ikkinchi guruhga) to'lovning necha foizini berishni hal qiladi’ keyin ikkinchi o'yinchi bu taklifni qabul qilish yoki rad etish haqida qaror qabul qiladi. Guruh shartidagi ishtirokchilar uch kishilik guruhlarga bo'lingan va o'z qarorlari haqida fikr yuritishlariga ruxsat berilgan. Agar birinchi o'yinchi ikkinchi o'yinchiga hech qanday to'lovni taklif qilmasa’ bu o'yinda juda oqilona bo'lar edi’ lekin kuzatilgan takliflarda bu deyarli hech qachon sodir bo'lmaydi. Bornshteyn va Yaniv guruhlar kamroq saxiy ekanligini’ "bir o'yinchi" sharti ostida o'z yutuqlarini kamroq berishga tayyor ekanligini va "ikkinchi o'yinchi" sharti ostida past takliflarni qabul qilish ehtimoli ko'proq ekanligini aniqladilar. Ushbu natijalar guruhlarning individuallarga qaraganda oqilona ekanligini ko'rsatadi.
Kocher va Sutter (2005) individual va guruh xatti-harakatlarini o'rganish va solishtirish uchun go'zallik tanlovi o'yinidan foydalangan. Go'zallik tanlovi - bu barcha ishtirokchilar noldan yuzgacha bo'lgan raqamni tanlaydigan o'yin. G'olib’ o'rtachaning uchdan ikki qismiga eng yaqin raqamni tanlagan ishtirokchidir. Birinchi turda o'ttiz uchta oqilona tanlov bo'ladi’ chunki bu o'rtacha ko'rsatkichning uchdan ikki qismi’ ellik. Cheksiz sonli turlarni hisobga olgan holda’ barcha ishtirokchilar o'yin nazariyasiga ko'ra nolni tanlashlari kerak. Kocher va Sutter o'yinning birinchi bosqichida guruhlar individual ishtirokchilarga qaraganda oqilona harakat qilishmaganligini aniqladilar. Biroq keyingi bosqichlarda guruhlar individual ishtirokchilarga qaraganda ancha oqilona chiqishdi. Bu shuni ko'rsatadiki’ guruhlar o'yinni o'rganishi va strategiyasini individuallarga qaraganda tezroq moslashtira oladi.