Reja: Quymakorlik haqida ma’lumot

Qolip materiallar tarkibi

Qolip materiallarning yuqorida qayd etilgan xossalarga qanchalik javob berishi ular kimyoviy tarkibiga, donadorligi (strukturasi)ga, bog’lovchilar xiliga va miqdoriga, namlik darajasiga, qolipdagi zichligiga va boshqa ko’rsatgichlarga bog’liq. Yuqorida qayd etilganidek, bir marta quymalar olishga yaroqli qolip materiallarining asosiy qismi kvarts qumidir. Qolip qumi. Bu material asosi tabiiy kvarts (Si. O 2) bo’lib, unda ma’lum miqdorda gil va boshqa begona birikmalar (Fe 203, Na 203, Ca. O, Mg. O va boshqalar) bo’ladi. Tabiiy kvarts zichligi 2, 5– 2, 8 g/sm 3 oralig’ida bo’lib, suyuqlanish temperaturasi 1750− 1780°S oralig’ida bo’lgan puxta va qattiq modda. Lekin qumning shunday xususiyati ham borki, u 575°S temperaturagacha qiziganda allotropik o’zgarishi sababli hajmi birmuncha ortadi, natijada u yoriladi, parchalanadi. Bu esa qolip materialini changsimon zarrachalar bilan to’yintirib, sifatiga putur yetkazadi. SHu boisdan, bir marta ishlatilgan qolip materiallarning xossa larini tiklash maqsadida ularga ma’lum miqdorda hali ishlatilmagan kvarts qumi qo’shiladi. Qolip materiallari tarkibidagi bog’lovchi moddalardan tashqari barcha begona birikmalar uning xossalariga putur yetkazadi. Qolip qumi tarkibidagi gilli moddalar miqdoriga ko’ra kvartsga va gilga ajratiladi. Agar qumlar tarkibida 2 foizgacha gil va 10 foizgacha begona birikmalar bo’lsa – kvarts, gilli moddalar miqdori 50 foizdan ortiq bo’lsa – gil deyiladi. Ularni qazib oluvchi joylar nomi bilan ataladi. Masalan, Lyubarets konida olinadigan qumni Lyubarets qumi deyiladi va hakazo.

Qolip gili. Yuqorida qayd etilganidek, qolip gili ham tabiiy birikma bo’lib, uning tarkibida gilli moddalar 50% dan ortiq bo’ladi. Uning suv bilan aralashmasi qum donlarini o’zaro bog’lash xususiyatiga ega. Gilli moddalar asosi plastik va qovushqoq kaolinit (A 1203 · 2 Si 02 · 2 N 20) dan iborat bo’lib, unda qisman Fe 203, Sa. S 03, K 2 C 03, Na 2 C 03 va boshqa begona birikmalar ham bo’ladi, ular gilni bog’lash xususiyatini pasaytiradi. Oddiy xossali gillarni qum donlarining o’zaro bog’lash xususiyatiga ko’ra uchta sortga, bir necha sinfga va guruhdarga ajratiladi. SHuni qayd etish joizki, gillar tabiatda ko’p tarqalgan, arzon moddalardir. Ularni xossalariga ko’ra oddiy sifatli (shartli ravishda F harfi) va yuqori sifatli (shartli ravishda B harfi) xillariga ajratiladi. Oddiy sifatli gillardagi suv molekulalari qum zarrachalarini sirtlari bo’yicha o’zaro bog’lasa, yuqori sifatli bentonit gillar (A 12 O 3 · 4 Si. O 2 · N 2 O+N 2 O) esa qum zarrachalarni faqat sirtlari bo’yicha emas, balki ichki qatlamlari bo’yicha ham bog’laydi. SHu bois dan ularning qum donlarini o’zaro bog’lash xususiyatlari oddiy gillarga qaraganda 2– 3 marta ortiq bo’ladi. Qolip (sterjen) materiallariga yuqorida qayd etilgan zaruriy xossalarga ega bo’lishi uchun qum donlarini bog’lovchi sifatida ma’ lum miqdorda gildan tashqari spirt bardasi, tsement, suyuq shisha, qolip materialini quymaga yopishishining oldini olish uchun unga ma’lum miqdorda toshqumir kukuni, changsimon kvarts qumi va boshqalar, shuningdek gaz o’tkazuvchining qayishqoqligini orttirish uchun yog’och qipig’i va boshqa moddalar qo’shiladi.

Sterjen yashigi. Quymalarda turli shaklli teshiklar, o’yiqdan olish uchun yuqori sifatli gilli qum materiallaridan ularning shakliga va o’lchamiga mos sterjenlar tayyorlashda foydalanuvchi texnologik moslamalarga sterjen yashigi deyiladi. Ular ham model materiallaridan tayyorlanadi. Ularning shakli va o’lchamlari esa, quymada olinuv chi teshik shakli va o’lchamidan, qolipda metalning kirishuvi va mexanik ishlanadigan yuzalar qo’yim qiymati hisobiga kichikroq bo’ladi. Odatda, kam seriyali, oddiy shaklli, kichik o’lchamli sterjenlarni tayyorlashda foydalaniladigan sterjen yashiklari modellar singari yaxlit, murakkab shaklli, katta o’lchamli sterjenь yashiklari ikki pallali va ayrim–ayrim bo’laklardan tayyorlanadi.