Reja: Tajovuz va tajovuzkor axloq

6-Mavzu: Agressiv xulq
Reja:
1.Tajovuz va tajovuzkor axloq.
2.Tajovuzkor axloqning etakchi belgilari.
3.Tajavuzkor axloq diagnostikasi va korrektsiyasi.

Tayanch tushuncalar: destruktivlik, tajavuz, reprezentatsiyasi qoyalar, fantaziya, affektlar, tajovuzkor mayl achchiqlanish, qasad, jirkanish, qazab, chidab bo'lmaslik, jazava, qahr, quturish va nafrat.

Tajovuz va tajovuzkor axloq
Ayni qo'llanmaning dastlabki ikki qismida shaxs og'ishgan xulqining umumiy tavsifnomasi taqdim etildi. Ushbu qism esa uning alohida turlarini yoritishdan iborat.
Axloqiy dyeviatsiyaning tasnifi bilan tanishib, biz uning ko'rinishlari ko'p obrazli ekaniga aniq ishona oldik. Printsipial tarzda muqimi shuki, og'ishgan xulqning turli shakllari dyeviatsiya guruhiga mansublari myezonlari hisoblanuvchi umumiy xislatga ega. Shunday aqamiyatli byelgilardan biri dyeb dyestruktivlik - parchalanish aytildi. qaqiqatan, umuman olganda dyeviant axloq nimaningdir parchalanishiga (soqlik, shaxs munosabatlari, jamoatchilik tartibi) va qatto qayotning o'zini tugashiga olib kyeladi.
Ma'lumki, destruktivlik, o'z navbatida, tajovuz kabi asosli insoniy tavsifnoma bilan zich bog’liq. Garchi, bizning nazarimizda tajovuzkor axloq og'ishgan xulqning alohida turi hisoblanmasa-da, boshqalar yoki o'ziga yonaltirilgan tajovuz axloqiy dyeviatsiyaning turli shakllarida bevosita ishtirokni qabul qiladi va maxsus ko'rib chiqishga munosib.
Butun insoniyat tarixi ishonchli tarzda isbotlaydiki, tajovuz shaxs va jamiyat qayotining ajralmas qismi hisoblanadi. Bundan tashqari, tajovuz ulkan tortish kuchi va yuqumlilik xislatiga ega - ko'pchilik odamlar so'zda tajovuzni inkor etadilar, ammo o'zlarining kundalik qayotlarida esa uni kyeng namoyish qiladilar.
Lotin tilidan tarjima qilganda “tajovuz” “tashlanish” degan ma'noni anglatadi. qozirgi vaqtda “tajovuz” atamasi o'ta kyeng qo'llaniladi. Ushbu fyenomyen ham salbiy hissiyotlar (masalan, qazab), ham salbiy sabablar (masalan, zarar kyeltirishga urinish), shuningdyek, salbiy ko'rsatmalar (masalan, irqiy noto'qri fikr) va barbod etuvchi harakatlar bilan boqlanadi.
Psixologiyada tajovuz tushunchasi ostida o'ziga boshqalarni bo'ysundirish yoxud ular ustidan ustunlik qilish masqadida ryeal axloq yoki fantaziyalashda ko'rinuvchi tyendyentsiya (intilish) tushuniladi [9, 9-b.]. Ushbu tyendyentsiya univyersal xaraktyerga ega, “tajovuz” atamasining o'zi esa umuman olganda nyeytral ma'noga ega. Tajovuz mohiyati bo'yicha ijobiy, hayotiy qiziqishlar va yashashga xizmat qiluvchi bo'lganiday, o'z-o'zidan tajovuzkor maylni qondirishga mo'ljalangan salbiy bo'lishi ham mumkin.
Tajovuz psixik reallik sifatida aniq tavsifnomaga ega: yo'nalganlik, ko'rinish shakllari, jadallik. Tajovuzning maqsadi jabrlanuvchiga shaxsan azob (zarar) yetkazish (dushmanlik tajovuzi) bo'lishi ham mumkin, yana tajovuzdan boshqa maqsadlarga (instrumental tajovuz) erishish usuli sifatida foydalanish ham mumkin [2, 31-b.]. Tajovuz tashqi ob'ektlar (odamlar yoki predmetlar) yoki o'zi (tana yoki shaxs) ga yo'naltirilgan bo'ladi. Boshqa odamlarga yo'naltirilgan tajovuz jamiyat uchun alohida xavfni aks ettiradi. A. Bandura va R. Uolter uni asotsial tajovuz deb ataydilar va natijada boshqa shaxs yoki mulkka zarar keltiruvchi, shu bilan birgalikda, bu aktlar qonun bo'yicha jazolanmasligi mumkin bo'lgan ijtimoiy-destruktiv xarakterdagi harakatlar bilan boqlaydilar [1, 8-b.].
Tajovuz turli-tuman shakllarni oladi - yaqqol yoki latent. “Tajovuz” atamasini odatda, barbod etuvchi niyat ishorasi uchun qo'llanilishiga qaramay, uni anchagina ijobiy ko'rinishlar, masalan, izzattalab nafsoniyat bilan tuqiluvchi faollikka ham keng tatbiq etadilar. Shunga o'xshash harakatlar dushman bo'lmagan motivatsiyada tuqilganini ta'kidla uchun o'z-o'zini tasdiqlash sifatida ayon bo'ldi. Ular raqobat, yutuqlarga erishi, istehzo, sport musobaqalari va q.k. shakllarda namoyon bo'ladi.
Tajovuzning birmuncha odatiy ko'rinishlari janjalkashlik, achchiq so'z, bosim, majburlay, salbiy baholash, taqdid yoki jismoniy kuch ishlatish hisoblanadi. Tajovuzning yashirin shakllari aloqadan kyetish, kimgadir zarar yetkazish maqsadida harakatsizlik, o'ziga talofat yetkazish va o'z-o'zini o'ldirishda ifodalanadi.
Tajovuzning ichki reprezentatsiyasi qoyalar, fantaziya va affektlar bo'lishi mumkin. Masalan, odam kimningdir usidan zo'ravonlik qoyasini olib yurishi mumkin, o'z fantaziyasida xafa qilgan odamni jazosini berishi mumkin yoki kuchli affyektni qis qilishi mumkin.
Tajovuzkor mayl achchiqlanish, qasad, jirkanish, qazab, chidab bo'lmaslik, jazava, qaqr, quturish va nafrat kabi (jadallik va chuqurlashishning kuchayishi tartibida) turli tajovuzkor affyektlar orqali ko'rinishi mumkin. Tajovuzkor affyektlarning jadalligi ularning psixologik funktsiyalari bilan korryelyatsiyalanadi. Tajovuz individ uchun avtonomiyani qimoya qilish, xavf yoki azob manbaini bartaraf etish, ehtiyojlarni qondirish yo'lidagi to'siqlarni olib tashlash, ichki nizoni qal qilish, o'z-o'zini baholashni ko'tarish kabi shunday muqim vazifalarni bajarishi mumkin. Bunda tajovuz uning egasi tomonidan qisman yoki to'liq anglanmasligi mumkin.
Birmuncha jadal va murakkab tajovuz affyektlaridan biri bo'lib, shubhasiz, nafrat chiqadi. Nafrat bilan yo'qrilgan insonning muqim maqsadi tajovuz ob'yektini yo'q qilish hisoblanadi. (Shaksiz, nafrat jiddiy xavfni bartaraf etishga yo'naltirilgan qaqrining mye'yoriy ryeaktsiyasi bo'lishi ham mumkin.) Ma'lum bir sharoitlarda nafrat va och olish istagi notyeng ravishda kuchayib kyetishi mumkin. Agar ular turqun xaraktyerologik ko'rsatma bo'lsa, xaraktyerning psixopatologik darajasiga erishish qaqida gapirish mumkin [5].
Psixopatologiyaning qiyla “yengil” qollarida nafrat qat'iy axloqiy taqiqlar va shaxsiy idyeallarning tajovuzkor tasdiqi shaklini oladi. Shuningdyek, nafrat qukmronlikka erishish, boysundirish yoki kamsitishdyek qizqin xog’ishda kozga tashlanishi mumkin. Anchagina oqir shakllarda sadistlik odati - o'z ob'yektini bundan lazzat olish bilan azoblanishga majburlash istagida namoyon bo'ladi. Nafratni namoyish etishning oxirgi shakli - yo'q qilishga (qotillik) intilish yoki hamma narsa va hammani radikal qadrsizlanishi. Nafrat o'z-o'zini o'ldirishda ifodalanishi mumkin, masalan, qachonki Myen nafratli ob'yekt bilan idyentifikatsiya qilinsa va o'z-o'zini yo'q qilish uni bartaraf etishning yagona usuli bo'ladi.
Nafratli ob'yekt bilan munosabat tajovuzkor shaxs uchun alohida qadriyatni aks ettiradi. Yuragining tubida u o'z nafrati ob'yektini parchalashga va bir vaqtning ozida u bilan munosabatni saqlashga intiladi. O.Kyernbyerg ta'kidlaydiki, nafrat, boshqa odam ustidan bo'lganiday, o'z shaxsiy Myenining qozirgi vaqtda daqshat soluvchi va o'tgan azoblar uchun qasosni talab qiluvchi qismi ustidan o'ch oluvchi triumf rolini o'ynayotganga o'xshaydi [5, 37-b.].
Nafrat tajovuzkor maylning psixoanalitik tasavvurlarga muvofiq libido - kyeng ma'noda jinsiy mayl korinishi kabi tabiiy bo'lgan ko'rinishlardan biri hisoblanadi. Ma'lumki, Z.Fryeyd kyeyingi nazariy ishlarida tajovuzni o limga tuqma o'z-o'zini barbod etuvchi maylning ko rinishi sifatida asoslashga urindi, biroq bu tasavvur kyeng e'tirofni olmadi. qozirgi kunga qadar tajovuzkor mayl tuqma (boshidan dushman-dyestruktiv) hisoblanadimi yoki ular qayotiy janjallar va boshqa faol intilishlar asosidagi frustratsiya (masalan, o'z-o'zini tasdiqlash) oqibatida shakllanadimi dyegan masala munozarali bo'lib qolmoqda.
Shunday qilib, tajovuz ichki uyqotuvchi tyendyentsiya kabi - bu shaxs dinamikasining ajralmas qismi (mye'yorda bo'lgani kabi ifodalanganlikning turli darajadagi buzilishida). Tajovuzkorlik ma'lum bir insonning bu tyendyentsiyani aniq ichki va tashqi shakllarda namoyish etishga moyilligi - individual xususiyatdir. Ushbu Myen individual xususiyatini o'lchash anchagina murakkab, chunki tajovuzkor tyendyentsiyani baholash usuli uning axloqiy ko'rinishlari hisoblanadi.
Tajovuz va tajovuzkor axloq o'rtasidagi o'zaro aloqani aniqlashga urinib ko'ramiz. Albatta, odamning tajovuzni boshdan kyechirishi har doim ham barbod etuvchi harakatlarga olib kyelmaydi. Boshqa tomondan zo'ravonlik sodir etib, odam o'ta hissiy qo'zqalgan qolatda bo'lgani kabi, tola sovuqqon bo'lishi ham mumkin. Shu bilan birga, tajovuzkor o'z jabrlanuvchi yomon ko'rishi ham shart emas. Ko'pchilik odamlar o'z yaqinlariga - o'zoari boqlanib qolgan va samimiy syevadigan odamlariga ham azob byeradilar.
Ryeal qayotda umuman inson axloqi uning ichki tajovuzkorligi bilan yo'llanganmi yoki u boshqa qandaydir omillarga bog’liq ekanligini aniqlash juda murakkab. Masalan, uch yoshli bola tibbiy tyekshiruv davomida bir nyecha yoqimsiz protsyeduradan kyeyin nafaqat ko'rikdan voz kyechadi, balki kattalarning harakatlariga qaqr va qatto qaqrini namoyon qilgan qolda qarshilik ko'rsatadi. qimoyasiz go'dakning bu axloqi tajovuzkor-dushmanlik hisoblanadimiq O'smirning kattalar tomonidan uning mustaqilligini chyeklashga bo'lgan urinishlariga qarshi tajovuzkor e'tiroz bildiruvchi axloqini qanday baholash kyerakq Nihoyat, katta odamlarning ularning xotirjamligiga ryeal xavfli vaziyatlarda o zlarini diqqatni tortuvchi tajovuzkor tutishlari mye'yoriy qolmiq Bunga o'xshash savollarga javoblar qo'shimcha shaxsiy va vaziyatli omillar tahliliga, masalan, odam uchun muayyan vaziyatning muqimligi (shu jumladan, xavfliigi) uning o'z axloqini anglash va o'z tuyqularini nazorat qilishga qobiliyati, axloqning maqsadga yo'nalganligi, unga kyeltirilgan zarar darajasiga bog’liq.
Biz aniq shaxsning ichki tajovuzkor tyendyentsiyasini aniqlay olmaymiz, biroq biz uning tashqi ko'rinishlari xaraktyeri va darajasini, ya'ni tajovuzkor axloqni baholashimiz mumkin. Yuqorida aytilganlardan kyelib chiqish, xulosa qilish mumkinki, tajovuzkor axloq turli (ifodalanganlik darajasi bo'yicha) shakllarga ega bo'lishi mumkin: situativ tajovuzkor ryeaktsiyalar (aniq vaziyatga qisqa muddatli ryeaktsiyalar); passiv tajovuzkor axloq (harakatsizlik yokinimadandir voz kyechish shaklida); faol tajovuzkor axloq (barbo etuvchi yoki zo'ravonlik harakatlari shaklida).
Mazmuniy ryejada tajovuzkor axloqning yetakchi byelgilari dyeb uning quyidagi ko'rinishlarini aytish mumkin:

• 
  odamlar ustidan ustunlikka va ulardan o'z maqsadida foydalanishga aniq ko'rinib turgan intilish;
  
• 
  barbod qilish tyendyentsiyasi;
  
• 
  atrofdagi odamlarga zarar kyeltirishga yo'nalganlik;
  
• 
  zo'ravonlikka moyillik (oqriq yetkazish).
  

Barcha sanab o'tilgan byelgilarni umumlashtirib, shaxsning tajovuzkor axloqi ustunlikning aniq ko'rinib turgan sababini ko'zda tutishi qaqida gapirish mumkin.
Bunda aniq ko'rinib turuvchi ijtimoiy-salbiy baholash, dastavval, “bunday murojaatni istamagan boshqa tirik mavjudotga zarar yetkazish yoki xaqoratlashni maqsad qilib qo'ygan” tajovuzkor axloqning shakliga ega [2, 26-b.]. Bunday tajovuzkor-asotsial axloq, albatta, zo'ravonlik - oqriq kyeltiruvchi vyerbal yoki jismoniy harakatdir. U, qoidadagiday, tajovuzkorning salbiy hissiyotlari fonida o'tadi (zlost, yarost, sadistichyeskoye udovolstviye, byezrazlichiye) va, o'z navbatida, jabrlanuvchida salbiy kyechinmalarni uyqotadi (qo'rquv, kamsitilish). Bu axloq tajovuzkor sabablar - barbod qilish, bartaraf etish, foydalanish, zarar yetkazishga yo'naltiriladi. Koggnitiv darajada u bunday axloqning (xurofiy odatlar, miflar, e'tiqod) toqriligini tasdiqlovchi ko'rsatmalar bilan qo'llab-quvvatlanadi.
Albatta, zo'ravonlik (jismoniy, jinsiy, hissiy) tajovuzkor axloqning eng jiddiy ko'rinish va istalmagan oqibati hisoblanadi. Insoniy zo'ravonlik qayvonlar orasidagi zo'ravonlikdan printsipial tarzda farq qiladi. U dyeyarli biologik maqsadga muvofiqlikdan maxrum, u insoniy tuyqularni faol ekspluatatsiya qiladi, u insonning intyellyektida tyekinxo'rlik qiladi, Nihoyat, u quroldan foydalanishni ko'p marotaba ko'chaytiradi.
Zo'ravonlik dyemonini jilovlash uchun har qanday jamiyat maxsus choralar qo'llashga majbur. Ulardan birmuncha samaradorlari aniq shaxsga o'zining tajovuzkor potyentsialini intyegratsiyalash va uni ijtimoiy-maqbul usullarda ifodalash imkonini byeruvchi milliy an'analar va guruhli rituallar (o yinlar, bayramlar, odatlar) ni tan olishdir. Shuningdyek, jamiyatda yetarlicha miqdorda ijobiy namunalar, masalan, milliy qaqramonlar yoki qayotda tasdiqlangan kumirlarning ishtiroki ulkan aqamiyatga ega.
Shaxs tajovuzkor axloqining shakllanish sharoitlari
Biz insonning tajovuzkorligi va uning tajovuzkor axloqqa moyilligi aqamiyatli tarzda uning individual rivojlanishi bilan dyetyerminatsiyalanadi dyegan gipotyezadan kyelib chiqamiz. Tajovuzkor axloqning kyelib chiqishida koplab omillar ishtirok etadi, shu jumladan, yosh, individual xususiyatlar, tashqi jismoniy va ijtimoiy sharoitlar. Masalan, tajovuzkorlikni shovqin, issiq, torlik, ekologik muammolar, myetyeosharoit va q.k. kabi tashqi sharoitlar to'la potyentsiyalashi mumkin. Biroq ko'pchilik ushbu masala tadqiqotchilarining fikriga ko'ra, shaxs tajovuzkor axloqining shakllanishida qal qiluvchi rolni uning byevosita ijtimoiy muqiti o ynaydi. Bizning nazarimizda shaxs tajovuzkor axloqini chaqiruvchi yoki quvvatlovchi ba'zi yetakchi omillarni ko'rib chiqamiz.
Tajovuzkor axloq xaraktyeri insonning yosh xususiyatlari bilan aniqlanadi. har bir yosh bosqichi rivojlanishning maxsus vaziyatiga ega va shaxsga ma'lum bir talablarni ilgari suradi. Yosh talablariga moslashish ko'pincha tajovuzkor axloqning turli ko'rinishlari bilan birga boradi. Xullas, bolalar eng kichik yoshlarida: agar tyez-tyez, baland va talabchan yiqlasalar; agar ularda tabassum bo'lmasa; agar ular aloqaga kirishsalar barcha ko rinishi bo'yicha tajovuzni namoyish qiladilar. Psixoanalitik tadqiqotlar go'dak tomonidan, ayniqsa, ularning ehtiyoji yetarlicha inobatga olinmagan vaziyatlarda kyechirilgan ulkan miqdordagi qazab qaqida guvoqlik byeradi [7]. Shuningdyek shunday dalillar ma'lumki, kichik bolalar onalarining muqabbatini saqlab qolishni istab, yangi tuqilgan uka yoki singlisiga nisbatan shafqatsizlikni namoyon qilishga moyildirlar.
Godaklar bolalar boqchasining talablariga moslasha turib, qaqoratlashi,chimchilashi, tuflashlari, urushishlari, tishlashlari va qatto yeb bolmaydigan narsani yutishlari ham mumkin. Shu bilan birga, bu harakatlar “tyekshiruvsiz” sodir etiladi - impulsiv, ongsiz va ochiq. Bu yoshda tajovuzning passiv ko'rinishi nyegativlik, qaysarlik, rad etish (so'zlashdan, ovqatlanishdan), tirnoqi (labi)ni tishlash hisoblanadi. Uyda maktabgacha yoshdagi bolaning axloqi aqamiyatli tarzda oiladagi hissiy iqlimga bog’liq ekanini ta'kidlash lozim, bolalar guruhi esa, o'z navbatida, tarbiyachi ichki qolatining oynadagi aksi bo'ladi. Agar u yoki boshqalari tajovuzni shunchaki qis qilsalar yoki namoyish etsalar, bolalar katta eqtimol bilan uni yuzaga chiqaradilar.
Umuman olganda bolalar tajovuzkorligi qimoyasizlikning qaytish tomoni hisoblanadi. Agar bola o'zini qimoyasiz qis qilsa (masalan, qachonki uning ehtiyojlari xavfsiz bo'lsa va muqabbati qoniqish olmasa), uning qalbida ko'plab miqdorda qo'rquv tuqiladi. Bola o'z qo'rquvini yengishga intilib qimoyaviy- tajovuzkor axloqqa murojaat qiladi. qo'rquvni yengishning boshqa eqtimoliy usuli tajovuzni o'z-o'ziga yo'naltirishdir. Autoagryessiya turlicha namoyon bo'lishi mumkin, masalan, o'z-o'zini parchalovchi fantaziyalar, tortinchoqlik yoki o'z- o'zini jazolashda.
Kichik maktab yoshida tajovuz ko'pincha qiyla zaif (“tanlangan qurbon”) o'quvchilarga nisbatan masxaralash, bosim o'tkazish, taqqirlash, mushtlashish shaklida namoyon bo'ladi. O'quvchilarning bir biriga tajovuzkor axloqni namoyish qilishi qator qollarda jiddiy muammo bo'lib qoladi. O'qituvchilar va ota- onalarning bunday axloqqa kyeskin salbiy ryeaktsiyasi ko'pincha bolalarning tajovuzkorligini nafaqat kamaytirmaydi, balki aksincha uni kuchaytiradi, chunki kuchning byevosita isboti va kyeyingisining mustaqilligi bo'lib xizmat qiladi. Shunga qaramay, aynan o'qituvchi, uning nufuzi va malakasi tajovuzkor axloqqa o'z munosabatini ochiq ifodalaydi, bolalarni axloqning ancha ijtimoiy ma'qullangan shakllarini tanlashga chaqiradi.
O'smir yoshida tajovuzkor axloqning maxsus xususiyatlari katta obro'sining qulashi fonida tyengdoshlari guruhiga bog’liqligi hisoblanadi. Ushbu yoshda tajovuzkor bolish ko'pincha “sandiraqlab yurib, kuchli bo'lish”ni bildiradi. har qanday o'smir guruhi sardor tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan o'z rituallari va miflariga ega. Masalan, guruhga a'zolik (yoki yangilarni sinash) rituallari kyeng tarqalgan. Guruhlarning ko zni qamashtiruvchi “uniforma”si (umuman olganda o'smir fasonlari kabi) ham ritual xaraktyerini oladi. Rituallar guruhga mansublik tuyqusini kuchaytiradi va o'smirga xavfsizlik qissini byeradi, miflar esa uning qayotiy faoliyatini qoyaviy asosi bo'ladi. Miflardan uning ichki guruhli va tashqi tajovuzni oqlash uchun foydalaniladi. Xullas, masalan, “guruhga a'zo bo lmaganlarga” nisbatan har qanday kuch ishlatish ko rinishlarini “ular sotqinlar... biz ozimiznikilarni qimoya qilishimiz zarur... biz hammani ozimizni qurmatlashga majburlashimiz kyerak” tipidagi ishontirish bilan oqlaydilar. Guruhli mif bilan “ilqomlangan” zo'ravonlik o'smirlar tomonidan, qaqramonlik va guruhga sodiqlik kabi o'z kuchini tasdiqlash sifatida boshdan kyechiriladi. Ayni damda alohida qollarda tajovuzkor axloqning tashabbuskorlari tajovuz yordamida o'z-o'zini tasdiqlashga urinuvchi va turli sabablar kuchida moslashmagan alohida o'smir-autsaydyerlar bo'lishi mumkin.
Shunday qilib, tajovuzkor axloq bolalar va o'smir yoshidagilar uchun yetarlicha odatiy ko'rinishdir. Bundan tashqari, shaxsning ijtimoiylashuvi jarayonida tajovuzkor axloq qator muqim vazifalarni bajaradi. Mye'yor da u qorquvdan ozod qiladi, o'z manfaatlarini qimyao qilishga yordamlashadi, tashqi xavfdan qimoyalaydi, moslashishga ko'maklashadi. Shu munosabat bilan tajovuzning ikki turi qaqida gapirish mumkin: zararsiz-moslashgan va dyestruktiv- moslashmagan.
Umuman olganda, bola va o'smir shaxsining rivojlanishi uchun tajovuzkorlik ko'rinishigina emas, uning natijasi va atrofdagilarning noto'qri ryeaktsiyasi xavflidir. qachonki zo'ravonlik e'tibor, qukmronlik, tan olish, pul, boshqa afzalliklar byergan qolatda bolalar va osmirlarda katta eqtimol bilan kuch madaniyatiga asoslangan ijtimoiy ishlaydigan va katta odamlar (masalan, jinoy guruhlar) asosida tuzilgan axloq shakllanadi. Atrofdagilarning tajovuzni kuch bilan bostirishga urinishlari kop qollarda qarama-qarshi kutilgan samaraga olib kyeladi.
Katta odamlarda tajovuzkor axloq korinishi ancha turli-tumandir, chunki kopincha ularning individual xususiyatlari bilan aniqlanadi. Individual-shaxsiy tavsifnomalar sifatida [2], potyentsiyalanadigan tajovuzkr axloq, odatda, jamoatchilikning ma'qullamasligi, jizzakilik, shubhalilik, xurofiy odatlar (masalan, milliy), shuningdyek, gunoq o'rniga uyalish tuyqusini qis qilishga moyillik kabi chiziqlar ko'rib chiqiladi. Zo'rlikka moyillikni quvvatlashda muqim rolni insonning o'z taqdiri (ba'zida esa boshqa odamlarning ham taqdiri) ga yagona qokim hisoblanishiga ishonchi, shuningdyek, uning tajovuzga (foydali yoki mye'yoriy ko'rinishga) ijobiy munosabati o'ynashi mumkin.
Alohida katyegoriyadagi odamlar - tajovuzni yoxud tyez-tyez, yoxud oxirgi shaklda namoyish etuvchi ekstryemistlar qaqida gapirish mumkin. Ekstryemistlar, o'z navbatida, yaqqol ikki guruhga bo'linadi: past va yuqori o'z-o'zini nazorat qilish bilan. Birinchilari zaif rivojlangan o'zini tutuvchi myexanizmlari kuchida tajovuzni doimiy namoyon etsalar, ikkinchi guruhdagilar - qatto kuchli qo'zqatuvchilardan uzoq muddat saqlanishlari, biroq ichki ryesurslar so'ngach tajovuzning oxirgi ko'rinishlarini (brutalga qadar) namoyish qiladilar.
Shaxsning tajovuzkor axloqiga ta'sir korsatuvchi boshqa xususiyat uning frustratsiyaga chidash byerish qobiliyati hisoblanadi. Ma'lumki, frustratsiya ostida ehtiyojni qoniqtirish yoki maqsadga erishish yo'lidagi to'siqlar bilan chaqirilgan qolat tushuniladi. Ba'zi mualliflar frustratsiyani tajovuzkor axloqning yetakchi sabablaridan biri sifatida korib chiqadilar. Umuman olganda frustratsiya - juda ham tarqalgan korinish, va odamlar uni uddalashda qobiliyatlari boyicha juda farqlanadilar. Agar tajovuzkor axloq frustratsiyani bartaraf etishga muvaffaqiyatli tarzda yordamlashsa, unda ta'limning qonunlariga muvofiq katta eqtimollikda kuchayadi. Shuningdyek, agar odam frustratsiyaga yuqori ta'sirchan bolsa, yana unda frustratsiyani yengishning ijtimoiy maqbul usullari ishlab chiqilmagan bolsagina, muammo yuzaga kyelishi mumkin.
Agar boshqa ta'sirni - jinsiy (gyendyer) omilni baholasak, - unda erkaklar (o'qil bolalar) ancha yuqori to'qridan-to'qri va jismoniy, ayollar (qiz bolalar) esa - bilvosita va vyerbal tajovuzni namoyon qiladilar. Umuman olganda, ayni damda ayollar kopincha va muvaffaqiyatli tarzda uning psixologik variantiga murojaat qilsalar erkak jinsiga jismoniy kuch ishlatishga katta moyillik qayd qilinadi.
Yosh, gyendyer va individual omillarning butun muqimligiga qaramay, tajovuzkor axloqning shakllanishida, ko'plab tadqiqotchilar fikriga kora, shaxs rivojlanishidagi ijtimoiy sharoitlar yetakchi aqamiyat kasb etadi.
Ommaviy axborot vositalari (OAV) ning shaxs tajovuzkor axloqiga ta'sirini birmuncha munozarali masalalardan biri dyeb hisoblash mumkin. OAVning salbiy ta'siri tarafdorlari odamlar o zlarini tajovuzkor tutishga, avvalo, boshqalarning tajovuzini kuzatib o'rganadilar dyegan dalildan kyelib chiqadilar. M.Xyusmann tadqiqotchilar guruhi bilan tyelyevizion ko'rsatuvlarni ko'rish va tajovuzkorlik o'rtasidagi korryelyatsiyani 20 yil davomida kuzatdilar [2, 115-b.]. Ular aniqladilarki, 30 yoshda sodir etilgan jinoyatlarning oqirligi 8 yoshda afzal ko'riladigan tyelyeko'rsatuvlarga mos tushadi. Tyelyevidyeniya vositasida tajovuzkor axloqning shakllanish myexanizmi quyidagi obrazda ko rinishi mumkin: tyelyeko'rsatuvlarga o'ta qiziqish - tajovuzkor fantaziyalar - pyersonaj bilan o'zini o'xshatish - muammoni qal qilish va odamlarga ta'sir korsatishning tajovuzkor usulini ozlashtirish - tajovuzkor harakatlarni takrorlash - shaxslararo munosabatlarda muammoni yechish uchun tajovuzdan foydalanish - madad olish

• 
  tajovuzkor odatlar - rivojlanmagan ijtimoiy va o'quv malakalari - frustratsiya - tyelyeko'rsatuvlarni o'ta ko'p tomosha qilish - va q.k.
  

Kuzatish orqali tajovuzkor axloqning shakllanishi bir nyecha shartlarni bajargandagina mumkin. Birinchidan, ko'rilganlar ryeal ko rinishi va odamni chulqab olishi zarur. Ikkinchidan, ko'rilganlar aynan tajovuz sifatida anglanmoqi kyerak. Uchinchidan, tajovuz qachonki tomoshabin o'zini tajovuzkor bilan o'xshatsa, tajovuzning potyentsial ob'yekti esa aniq shaxs uchun filmdagi tajovuz qurboni bilan assotsiatsiyalansagina tajovuz taqlid qilib organiladi. Organishning kyeyingi printsipial sharti tajovuz natijasida qaqramonning tomoshabin uchun aqamiyatli bo'lgan lazzat olishi yoki maqsadga erishishi hisoblanadi.
Umuman olganda, tajovuzkor saqnalarni ko'rish, chamasi, ko'pchilik katta odamlarga ko'zda tutilgan to'qridan-to'qri salbiy ta'sir korsatmaydi, chunki qabul qilishning o'zi ichki va tashqi sharoitlar yiqindisini byelgilaydi. Zo'ravonlik saqnalariga odamlarning ryeaktsiyasi turli-tuman bo'lishi mumkin: jirkanish, yoqimsiz, virtualizatsiya (tasvirlangan qodisani noryeal sifatda qabul qilish), faqat ba'zi qollarda - qoyil qolish yoki taqlidga intilish. Shunga qaramay, OAV ning bolalar va o'smirlar rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi qaqqoniy xavfyni tuqdiradi va maxsus o'rganishni talab qiladi.
Shaxs axloqiga ommaviy axborot vositalarining ta'siri to'la tushunarsiz bo'lib qolgan bir paytda oilaning tajovuzkor axloqning shakllanishida asosiy ijtimoiy manba bo'lib qolayotgan qozirgi vaqtda tan olinmoqda. Yaxshi ma'lumki, tajovuz nafaqat dushmanlarga notanish odamlar yoki raqiblarga nisbatan namoyon bo'ladi. Psixologik yoki jismoniy zo'rlik ko'pgina oilalar uchun mutlaqo kam uchraydigan qodisa emas. Oilada tajovuz ko'rinishlarining shakli turli-tumandir. Bu to'qridan-to'qri jismoniy yoki jinsiy zo'rlik, sovuqqonlik, taxqir, salbiy baho, shaxsga bosim, bolani hissiy qabul qilmaslik bo'lishi mumkin. Oila a'zolari ozlari tajovuzkor axloqni namoyon qilishlari yoki bolaning istalmagan harakatiga madad byerishlari mumkin, masalan, mushtlashishda uning qalabasidan qururlanishni ifodalab.
Bolaning tajovuzkor axloqiga turli oilaviy omillar ta'sir korsatadi, masalan, oilaning past darajada qovushganligi, janjalkashlik, ota-onalar va bola o'rtasidagi yetarlicha bo'lmkagan yaqinlik, bolalar o'rtasidagi o'zaro noxush munosabatlar, oilaviy tarbiyaning notyeng uslubi. Masalan, o'ta qattiq nazoratdan foydalanuvchi (gipyeropyeka), Nihoyatda qattiq jazoni qo'llovchi ota-onalar ko'pincha o'z farzandlarining tajovuzi va quloq solmasligiga duch kyeladilar. Shuningdyek, otaning onaga nisbatan tajovuzkor munosabati (jismoniy zo'rlik yoki aniq ma'naviy kamsitish) ham bolaga yaqqol salbiy ta'sir ko'rsatadi, dyegan fikrlar mavjud.
A.Bandura va R. Uoltyer [1] ushbu “oilaviy” masalani o'rganishga maxsus tadqiqotni baqishladilar va quyidagi ma'lumotlarni oldilar. Tajovuzkor o'qil bolalarning ota-onalari bolalarining yutuqlariga nazorat guruhidagi (tajovuzkor axloqi bo'lmagan) ota-onalarga nisbatan kamroq talab qo'yganlar va ularni bolalikda kamroq chyeklaganlar. Ayni vaqtda ko'rib chiqilgan o'smirlar ota- onalarining ta'siriga kuchliroq qarshilik ko rsatganlar. Tajovuzkor axloqli o'qil bolalar otalaridan kora onalariga ancha boqlanib qolgan. Nazorat guruhidagilar ichki o'z-o'zini nazorat qilishni rivojlantirish, masalan, ishoish usulidan kyeng foydalangan bir vaqtda tajovuzkor o'smirlarning ota-onalari kopincha majburlash usuliga tayanganlar. Tajovuzkor o'qil bolalarning otalarikyeskinlik va kopincha bolalarni jazolash tyendyentsiyasi bilan xaraktyerlangan bir vaqtda onalar zaif umumiy kyelishuvda talabchan emaslik va o'zaro munosabatlarda yetarlicha bo'lmagan samimiyligi bilan xaraktyerlanadi. Tajovuzkor o'qil bolalar o'z otalari bilan kam o'xshashdirlar, ular nazorat guruhidagi o'smirlarga qaraganda kopincha otalarining tanqidiy va dushmanlik munosabatlariga javob qaytaradilar Bularning barchasi, tadqiqotchilar fikriga kora, ota-onalik qadriyatlari tizimini o'zlashtirish va ularning talablarini bajarishni murakkablashtiradi.
A.Bandura va R.Uoltyer o'smirlarning ijtimoiylashuvi va ularning oilaviy sharoitlari o'rtasidagi aloqani o'rganib, bola axloqini byelgilovchi uchta asosiy xususiyatlarni ajratdilar: uning tobye (samimiy-shaxsiy) munosabatlar o'rnatishga tayyorligi, vijdon rivjlanganligi darajasi, tajovuzga motivatsiya kuchi. Mualliflar fikriga ko'ra, oila samarali ijtimoiylashuvning eng kam darajadagi sharoitini yaratishi kyerak [1, 35-b.]. Bolaning atrofdagilarni qiziqishi, e'tibori va ma'qullashini istashga orgatadigan byevosita birinchi muqim shart myeqribonlik motivatsiyasidir. Ikkinchi zaruriy shart dyeb tadqiqotchilar izchil talablar va chyeklovlar (shu shart bilanki, ota-onalarning o zlari ijtimoiy mye'yorlarni bo'ladilar) shaklidagi “ijtimoiylashuvning bosimi”ni ataydilar. Aksincha, axloqning dushmanlik shakli oilada ota-onalik muqabbatiga ehtiyoj frustratsiyasi, doimiy jazoni qo'llash (istalgan axloqni raqbatlantirish ustidan uning ustunligi), ota-onalar tomonidan talablarning kyelishmaganligi, ota-onalarning o'zlarini tajovuzkorligi natijasida paydo bo'ladi.
Shunday qilib, “asotsial tajovuz nazariyasi”ga muvofiq bolaning tajovuzkor axloqi dastavval bitta yoki ikkala ota-ona tomonidan nozik qamxo'rlik va myeqribonlik yetishmasligidan tuqiladi. Ko'ngil qo'yish frustratsiyasi bolada doimiy dushmanlik tuyqusining paydo bo'lishiga olib kyeladi, chunki o'zi uchun aqamiyatli bo'lgan kattalarga (shu jumladan, uning hissiy ko'rinishlari) taqlid qilish orqali rivojlanadi. Bolaning ota-onalari bilan munosabatida rivojlangan ko'rsatma va axloqi oqibatda boshqa odamlarga ko'chiriladi (sinfdoshlar,o'qituvchilar, turmush o'rtoqi). Agar aniq odamga tajovuz ko'rinishining oldi olinsa (yoki boshqa sabablar kuchida mumkin bo'lmaydigan bo'lib qolsa), tajovuz yangi “ancha xavfsiz” (dostupno'y) ob'yektga siljishi mumkin.
Shuni aniqlash lozimki, yuqorida ko'rib chiqilgan ekspyerimyentda asosan o'qil bolalar ishtirok etdilar. Ko'pchilik tadqiqotchilar oilada har xil jinsdagi bolalarga yomon murojaatning ta'siri turlicha ekanini ta'kidlaydilar. qator mualliflarning fikriga kora, bolaligida shafqastizlik namoyon etilgan qiz bolalar mazoxistik pattyerna axloqining rivojlanishiga moyildirlar, o'qil bolalar bunday qolda o'zlarini tajovuzkor bilan o'xshatadilar va katta eqtimollik bilan sadistik yo'nalishda rivojlanadilar [7, 335-b.].
Tajovuzkor axloqning sodir bo'lishida oilaning yetakchi roli qaqidagi gipotyeza foydasiga yana bir isbot - bu ma'lum sharoit - bolalar muassasalarida tarbiyalanuvchi bolalarda tajovuzkorlik bilan bog’liq bo'lgan buzilishning ustunligi (asrab olingan bolalardan farqli ravishda) hisoblanadi. Bir vaqtning o'zida zaruriy ota-onalik qamxo'rligidan maxrum bo'lgan barcha bolalar ham tajovuzkor bo'lavyermaydilar. Oilaviy dyeprivatsiyaning boshqa oqibati odamovilik, yuqori bog’liqlik, bo'ysunishga ortiqcha tayyorlik yoki chuqur xavotirlilik bo'lishi mumkin (pirovard, eqtimol, dyeprivatsiyaning darajasi, bolaning yoshi, uning konstitutsional xislatlari va boshqa sharoitlarga bog’liq).
Shunday qilib, ichki va tashqi omillarning noxush ta'sirida tajovuzkor mayl qaqiqatan tajovuzkorlik va jamoatchilik uchun xavfli shaklgacha bo'lgan turqun barbod qiluvchi axloq shakliga ega bo'ladi. Biroq tajovuz salbiy oqibatlarga olib kyelishi shart emas. Masalan, u nafaqat yangi va yangi ob'yektlarga aralashib kyetishi, balki faoliyatning turli shakllariga - biznyes, o'qish, sport, sardorlik va q.k. larga qo'shilishi (sublimatsiya qilmoq) mumkin.
Albatta, mye'yorda tajovuz muqofaza xaraktyeriga ega va yashashga xizmat qiladi. U shuningdyek, individning faolligi manbai, uning ijodiy potyentsiali va yutuqlarga intilishi bo'lib yuzaga chiqadi. Shaxs tajovuzning turli ko'rinishlarini taniy olishi, tajovuzni ijtimoiy maqbul shakllarda ifodalashi va Nihoyat, boshqalar yoki o'zining ustidan zo'ravonlik qilishdan qochishi kyerak va mumkin. Shaxsiy tajovuz taqdiri - har bir katta insonning shaxsiy tanlagan ishi o'z tajovuziga egalik qilish esa - umuman murakkab psixologik vazifalardan biridir. murakkab ishlardan biri hisoblanadi. Agressiv xulqli bolalarning ota-onalari tez-tez bolaga nisbatan yoqimsiz issiyotni boshdan kechiradilar va bolaga yordam berish uchun emas, balki bolani «yuvvoshlantirish» uchun psixologik konsultatsiyaga murojaat qiladilar. Ular bolaning tinchlantirilishini va bola ularni xafa qiluvchi ishlarini tugatishini istaydilar.
Ko‘p hollarda agressiv xulqli bolaning ota-onasi tushkunlikka tushgan va hayotidan norozi odamlar bo‘lishadi. Ko‘pincha sobiq agressiv xulqli bolalar o‘zlarining psixologik qiyinchiliklarini o‘z bolalariga o‘tkazadilar. Shu sababli psixolog birinchi navbatda bolaning ota-onasi bilan psixoterapevtik ish olib borishi lozim. Psixolog quyidagilarga alohida e’tibor qaratishi lozim.
Birinchidan, ota-onaning qadr – qimmatiga negativ ta’sir etishdan qochish lozim (Siz o‘z bolangizning shaxsi buzilishi haqida hech nima bilmaysiz, hozir men sizga tushintirib beraman). Ota-onaning shaxsiyatiga tegmagan holda vaziyatni aniqlab olish lozim. Ota-onalar ba’zan o‘zlari hayotida erisholmagan narsalariga farzandlari erishishini hoxlaydilar va undan talab qiladilar (Masalan, men taniqli rassom, vrach yoki biror boshqa kasb egasi bo‘la olmadim, bolam bo‘lishi kerak).
Ikkinchidan, ota-ona bolaga bo‘lgan ustanovkasini o‘zgaritirishi lozim. Ular agressiv xulqli bolani noshukur deb hisoblashadi. O‘zlarining jahli va ta’na malomatlariga javoban bolaning aybdorlik tuyg‘usini his qilishini, afsuslanishini, kechirim so‘rashi va ularni tinchlantirishini kutadilar. Bu yuz bermaganidan ular achchiqlanadi va bolani «be’mani, buzilagan, yomon» hisoblashadi. Ota-onani bolaga achinishga chaqirish lozim va ko‘rsatib o‘tish kerakki, har doim agressiv bola birinchi navbatda baxtsiz bola. Ota-onaga psixolog g‘azabning namoyon bo‘lish mexanizmlarini va yana agressivlikni emotsional buzilish sifatida ko‘rsatib o‘tishi lozim.
Uchinchidan, ota-naga o‘zlarining bolalik xotiralarini, o‘sha davrdagi agressiv qilmishlarining sabablarini eslatish kerak. Balki bu ko‘pgina shaxsiy komplekslarni ochishi mumkin. Bu holatda ularga psixik yordam ko‘rsatish va shaxsiyatini barqarorlashtirish kerak bo‘ladi. Bolalar muammosi har doim
oilaviy muommolarni ko‘taradi. Bolani o‘rab turgan odamlar yordamisiz uning o‘ziga alohida yordam ko‘rsatish deyarli mumkin emas. Bolaning o‘zini alohida ajratib olib yordam ko‘rsatilganda ham bu yaxshi samara bermaydi, chunki oiladagi muammolar agressiyaning yana qaytarilishiga sabab bo‘lishi mumkin.
To‘rtinchidan, bola tug‘ulguncha va chaqaloqligining birinchi oylarida ota-onaning unga bo‘lgan munosabatini aniqlab olish lozim. Ba’zan bola onaning «majburiy» yoki «tasodifiy» xomiladorligi asosida dunyoga kelgan bo‘lishi mumkin. Bu holatda ota-ona qattiy bir qarorga kelishi lozim. Agar bola ularning hoxishisiz tug‘ilgan bo‘lsa ham baribir ota-ona unga g‘amxo‘rlik qilishga burchli. Mabodo ota-ona uning dunyoga kelishini xohlagan bo‘lsalar ham, ammo u «jahldor, quloqsiz, chidab bo‘lmaydigan bo‘lib qolganidan keyin unga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirgan bo‘lsalar, ularning shaxsiyatini yerga urmagan holda shuni ko‘rsatish kerakki, bola o‘zining xulqi bilan ularning harakatlariga javobTajovuz va dyelinkvyent axloq
Tajovuz va dyelinkvyent (qonunga qarshi) axloq o'zaro aloqador ekani yaqqol fakt. qaqiqatan, qonunga zid harakatlarning kattagina qismi tajovuzkor harakatlar bilan birga boradi. Bu instrumyental xaraktyerga ega tajovuz, ya'ni qanday dir maqsadga erishish uchun xizmat qiladigan qarazli jinoyat bo'lishi mumkin (yashashga maydonni olish uchun qotillik, o'qrilikda jismoniy zo'ravonlik, pul undirish maqsadidagi taqdid). Boshqa zo'ravonlik jinoyati qollarida byevosita dushmanlik axloqi namoyon bo'ladi. Zo'ravonlik umuman olganda, tajovuzkor axloqning birmuncha xavfli shakli sifatida qonun bilan taqiqlanadi va davlat tomonidan nazorat qilinadi.
Shaxsning dyelinkvyent axloqi va tajovuz o'rtasidagi o'zaro aloqa bir narsa emas. qonunlarni buzish darajasiga yetgan tajovuzkor axloq dastavval taqlid oqibati bo'lishi mumkin. Taqlid uchun namuna sifatida qarindoshlar, tyengdoshlar, boshqa aqamiyatli odamlar bo'lishlari mumkin. Tajovuzkor axloqni quvvatlashda alohida rolni dyelinkvyent submadaniyat o ynaydi. Asotsial guruh, banda,
Nihoyat, ozodlikdan maxrum qilish joyi - bu barcha ijtimoiy institutlar turqun tajovuzkor axloqni shakllantiradi.
Boshqa qollarda tajovuzkor qonunga qarshi axloq asabiy jiqatdan shartlangan bo'lishi mumkin, masalan, agar u kuchli xavotir va anglanmagan gunoq tuyqusi bilan motivatsiyalansa. qonunga qarshi harakatlarga moyillik boshqa odamlarga dushmanlik munosabati qayot usuli hisoblanuvchi shaxsning antiijtimoiy yo'nalganligi qolida ham kuzatiladi. Tajovuzkor axloqnig kyeyingi shakli asab tizimining organik buzilishi bilan bog’liq bo'lishi mumkin. Bunday qonunbuzar, ayniqsa, samaradorlik, kyechinmalarida turib qolish, impulsivlik yoki intyellyektual pasayish oqibatida zo'ravonlikka moyil. Alohida (ko'p sonli bo'lmagan) guruhdagi qonunbuzarlarni oqriqli qolati tajovuzning (ularning antijamoatchilik yo'nalganligi bilan kam bog’liq bo'ladigan) kutilmagan motivatsiyalanmagan portlashi bilan birga boradigan psixik kasallar ham tashkil etadi.
NAmaliyotda, masalan, mas'uliyat choralari va jazolash turini aniqlash uchun tajovuzkor axloqning patologik va nopatologik shaklini farqlash muqim. Nopatologik shakl, qonundagiday, xulq xafagarchiligining qo'pol bo'lmagan ifodalanishi va yoqimli sharoitlarda konpyensatsiyalash layoqatida xaraktyerlanadi. Masalan, o'smirlarning tajovuzkor axloqi yosh ryeaktsiyasi xaraktyerini olishi va umuman olganda atrofdagilar bilan o'zaro munosabatni buzmachligi mumkin. Patologik tajovuz esa, aksincha, zo'ravonlik axloqini tashkil etuvchi, psixik faoliyat va ularning dinamikasidagi oqriqli o'zgarishlarga sabab bo'luvchi sifat o'zgarishlari bilan bog’liq. Patologik o'zgarishlarning quyidagi byelgilarini ajratish mumkin: hissiy muqitda o'zgarish va affyektiv-yovuz ryeaktsiyalarning yuzaga kyelishi bilan tajovuzkor axloq; o'ch olish, xafagarchilikning qadriyatlardan tashqari qoyalari mavjud bo'lgan tajovuzkor axloq; asosiy byelgisi boshqa odamga ma'naviy azob yoki jismoniy oqriq yetkazishda ijobiy qislarni boshdan kyechirishda namoyon bo'ladigan mayllar muqitida, shu jumladan, sadistlik tajovuzi [1, 5, 8]. Masalan, patologik tajovuz qolida oddiy tanqidiy ogoqlantirish zulmning shunday darajasini qo'zqatishi mumkinki, unda ong buziladi va odam o'zini unutgan qolda qotillik sodir etadi.
Tajovuzkorlikning alohida qolati syeriyali va tashqi jiqatdan dyeyarli motivatsiyalanmagan qonunga qarshi harakatni aks ettiradi. E.Frommning [10] fikriga kora, yovuz barbod etuvchi va sadistcha shafqatsizlik xaraktyeriga ega, to'satdan va atrofdagilar qamda yaqin kishilar uchun kutilmaganda yuzaga chiqadi. Tajovuzning bunday shakli, muallif fikricha, aniq biologik yoki iqtisodiy sabablarga ega emas va ryeal insoniy muammoni tashkil etadi.
Tajovuzning qonunga qarshi tabiati qaqidagi savolga javob byerishga intilar ekanlar A.Bandura va R.Uoltyer [1] turqun antijamoatchilik axloqi bo'lgan o'smirlarning tiklanishi va shaxsiy xususiyatlarining ijtimoiy sharoitlarini tadqiq etdilar. Mualliflar fikriga ko'ra asotsial tajovuzli o'smirlar ijtimoiy planda ancha muvaffaqiyatlar o'z tyengdoshlaridan aqamiyatli tarzda farqlanadilar. Ular ko pincha va qiyla byevosita o'z tajovuzlarini ifodalaydilar (ayniqsa, uyda). Mualliflar otasi bilan ijobiy munosabat o'rnatishga qodir bo'lmaslik o'qil bolalarda antijamoatchilik yo'nalishining shakllanishida qal qiluvchi omillarda biri bo'lishini taxmin qiladilar.
qonunni buzuvchi tajovuzkor o'smirlar atrofdagilarga ishonmaydilar, hissiy boqlanib qoladigan vaziyatlardan qochadilar. Ular tyengdoshlariga kamroq xayrixoq munosabatda bo'ladilar, ko'pincha jinsiy aloqa va tajovuzni aralashtiradilar, tajovuzkor axloqlari uchun ayblarini dyeyarli qis qilmaydilar. Ular ko'p narsalarda impulsi ichki chyeklovlarga qaraganda tashqilariga bo'ysunuvchi kichkina bolalarni eslatadilar. Bunday o'smirlar o'zlariga amaliy zarar yetkazadilar, chunki o'z harakatlari natijasida ko'ngil qo'ygan odamlaridan yanada ko'proq maxrum bo'ladilar va na qurmat, na ishonchni qis qilmaydigan qokimiyat vakillarining qattiq nazorati ostiga tushadilar. Shu bilan birgalikda, qat'iy ryeglamyentlangan tashqi nazorat (qamoq) sharoitida ular ozlarini qatto ba'zida ozodlikdagidan kora qulayroq qis qiladilar.
Tajovuzkor antiijtimoiy axloqning takroriy va jiddiy jazolanishi faktiga qaramay oqir tugatiladi, ko'p tadqiqotchilarni bunday buzqunchi dyeyarli tajribada o'rganishga qodir emas dyegan xulosaga olish kyeladi. Eqtimol, bu harakatdan kyeyin tyezda munosib jazo byerilmasligi yoki umuman jazosiz qolishlari bilan bog’liqdir. Tajovuz (jinoyat) ning jazosiz qolishiga bo'lgan ishonch antiijtimoiy axloqni quo'llab-quvvatlashda muqim rol oynaydi.
Shunday qilib, tajovuzkorlik va dyelinkvyentlik zich boqlangandir. Tajovuzkor asotsial axloq umuman olganda jamiyatning turqun salbiy munosabatini uyqotadi va shaxs bilan uning atrofidagi odamlar o'rtasida jiddiy to'siq hisoblanadi. Shuni tan olish kyerakki, aniq ifodalangan tajovuzkor axloqli shaxsga qator ijtimoiy ta'sir sabablarining kuchi ko'pincha kam samaralidir. Chunki tajovuz chuqur biologik va ijtimoiy ildizlarga ega, tajovuzkor axloqni ildizi bilan quritish, barcha ko'rinishlar bo'yicha mumkin emas. Faqat bir nyecha bosqichlarda - jamiyat, oila va kichik guruhlar, shaxsning o'zida samarali ijtimoiy nazorat tizimini yaratish orqali uning ko'rinishlarini kamaytirish qaqidagi gapirish mumkin.
Afsuski, qyech bir jamiyat zo'ravonlikning ko'rinishlaridan ozod emas. Shu bilan birga, tarix ko'plab misollarni biladiki, davlatning o'zi ham jinoiy harakatlar tashabbuskori bo'lib chiqqan. qator davlatlar siyosatining oqibatlari Insoniyatga qarshi jinoyatchilik dyeb tan olindi: fashistlar tomonilan millionlab yevryey millatiga mansub odamlarni yo'q qilinishi, stalincha ryepryessiya va dyeportatsiya, turklar tomonidan armyanlarning ommaviy o'ldirilishi, chyechyenlar urushi.
Biz deviant axloqning aniq turlarini yoritishni oldini olib, tajovuz va tajovuzkor axloqning faqat ba'zi tomonlarinigina ko'rib chiqdik.
Ushbu mavzuni tugatib, yana bir bor ta'kidlash zarurki, tajovuz (muqabbat bilan bir qatorda) insoniy mavjudlikning eng turli-tuman shakllarida ishtirok etadi. Og'ishgan xulqning barcha asosiy turlari - delinkvyent, tobe va suitsidal - albatta, faqat tajovuzkor harakatlarning shakli va yo'nalganligi bilan farqlanuvchi o'z moqiyati bo'yicha barbod etuvchi axloq sifatida ko'rib chiqish mumkin.

Mavzu bo’yicha nazorat savollari.

1.Tajovuzning salbiy va ijobiy ko'rinishlarini ayting.
2.Tajovuz va tajovuzkor axloqning asosiy turlarini ayting.
3.Yosh xususiyatini inobatga olgan qolda tajovuzkor (istalmagan) axloqning asosiy belgilarini sanab byering.
4.Tajovuzkor axloqni tushuntiruvchi asosiy psixologik nazariyalarni keltiring (ushbu bo'lim va oldingi qismning 4-bo'limiga asosan).
5.Tajovuzkor axloq shakllanishining shartlari va mexanizmlari qandayq
6. Shaxsning tajovuzkor va delinkvent axloqi o'rtasidagi aloqani ochib bering.

Asosiy adabiyotlar:

1. N .G ’.Kornilova Xulqi og'ishgan yoshlar psixologiyasi - Т.: TDPU 2014
2. Август Айхорн Трудный подросте - М.: СпБ 2001
3. Л.М.Семенюк Психологические особенности агрессивного повединия подростков и условия его коррекции - М.: Речь 1998
Q o ‘shimcha adabiyotlar
4.Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил катыий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик хар бир рахбар фаолиятини кундалик коидаси булиши керак Ўзбекистон Республикаси Вазирлар махкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истикболларига багишланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг нутки //Халк сўзи газетаси 2017 йил 16 январ №11.
5.Мирзиёв Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. “Узбекистон” 2016.
6.Мирзиёв Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халкимиз билан бирга курамиз. “Ўзбекистон” 2017
7.Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев 2017— 2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакат стратегияси. 7 январ 2017 йил.
8.В.Казанская. «Подросток. Трудности взросления». Учеб.пос. 2008 6 9.K.Raximova, A.Abdullaeva «Tarbiyasi kiyin usmirlar psixologiyasi». 0 ‘quv qo‘llanma. 2007
10.М. Тутушкина. «Психологическая помощь и консультирование». 2001 11.Дубровина И.В. «Практическая психология образования». 2004 12.Таланов Л.В., Малкина-Пих И.Г. «Справочник практического психолога». 2005
13.Волкова Е.Н., Балашова Т.Н., «Зашита детей от жестого образования». 2007
14.Корнилова Н. «Подростки группа риска». 2005
15.Хадиров Г.П. «Введение в современний девиантологии». 2001
Internet saytlari
16.www. tdpu. uz
17.www. pedagog. uz
18.www. ziyonet. uz
19.www. edu. uz