Reje: kirisiw i-bólim. TÓMengi ámuwdárya úlkesininiń geografiyaliq sipatlamasi hám geologiyaliq izertleniw tariyxi

TÓMENGI ÁMUWDÁRYA ÚLKESINĐŃ GEOGRAFIYALIQ KARTASI.

Tómengi Ámuwdárya úlkesi arqa keńikte Orayliq Aziyaniń túslik-batis bólimin iyelep jatirǵan rayon. Oniń arqa, túslik bólimindegi koordinatlari 40⁰ 55^/ hám 45⁰ 35^/ arqa keńlikti jáne batis hám shiǵistaǵi qiyir shetleri 56⁰ hám 62⁰ 24^/ shiǵis uzinliqlardi iyelep jatir. Tómengi Ámuwdárya túslikte Hind okeani, al arqa tárepinde Arqa muz okeani araliǵinda jaylasqan hám materik ishkerisindegi el bolǵanliqtan oǵan dúnya júzlik okeanlardiń tásiri oǵada az. Jaz aylarinda Hind okeaninan tásir etetuǵin iǵalli hawa massasi joldaǵi biyik tawli rayonlarda irkilip tómengi Ámuwdárya territorityasina kelip jetpeydi. Kerisinshe Qaraqum shólistanliǵinan esetuǵin issi hám shańli hawa massasiniń tásirinde qurǵaqshiliq ústemlik etedi. Al qis aylarinda jolda irkinish jasaytuǵin biyik tawlar bolmaǵanliktan Arqa muz okeaninan esetuǵin suwiq hawa massasi Torǵay dárwázasi arqali tómengi Ámuwdárya territoriyasiniń keskin suwiniwina tásir jasaydi. Al Atlantika hám Tinish okeanlar tómengi Ámuwdárya territoriyasinan aytarliqtay uzaq jaylasqanliqtan olardiń biziń ulkemizdiń tábiyiy kompleksine tásiri onsha sezilerlik derejede emes. Tómengi Ámuwdárya territoriyasiniń kópshilik bóliminde, ásirese shiǵisinda shegaraliq róldi atqaratugiń tabiyiy belgiler az. Al túslik shiǵisinda hám túsliginde uzińlik baǵdarda jaylasqan Qizilqum jáne
Qaraqum nlari, batisinda Ústirt dóńligi, arqa tárepinde Aral teńizi tábiyiy shegaraliq róldi atqaradi. Solay etip, tábiyiy geografiyaliq kóz qarastan tómengi Ámuwdárya Turan oypatliginiń dawami esaplanip, Ámuwdáryaniń burińgi hám házirgi deltasin iyelep, arqa kenliktiń eń arkaraginda jaylasqan eller katarińa kiredi. Birak tómengi Ámuwdárya materiktiń ishkerisinde jaylasqan hám duńya juzlik okean jane teńizlerden uzakta jaylasqan bolǵanliktan jokaridaǵi korsetilgen territoriyalarga salistirganda tábiyiy sheriyati aytarliktay ozgermeli keledi. Usigan saykes tómengi Ámuwdárya xaliq xojaliginiń rawajlaniw páti hám oniń duńya júzlik bazar qatnasiklarindaǵi tutkan orni ele tomen derejede. Bul hám taǵi basqada ayirmashiliqlar tómengi Ámuwdáryada paydalanilmay atirgan barlik rezervlerdi tezden iske kosiudi hám ulkemizdiń geografiyaliq jaylasqan ornińa ten qáliplesken ondiris tarawlariniń zonalliq keniygelesiw mashqalalariń jetilistiriwdi talap etedi. Ámuwdárya usi regiondaǵi jer ústi hám jer asti suwlariniń rejimińe tikkeley tásir etedi. Hátteki ol úlkeniń uliwma xaliq xojaliǵiniń rawajlaniw dárejesiń aniqlawshi faktorlardan biri. Sonliqtan da, tómengi Ámuwdáryaniń suwlarina sipatlama beriwdi Ámuwdáryadan baslawdi maqul taptim. Ámuwdárya - pútkil Orta Aziyadaǵi eń ulli dárya. Oniń saǵasi Gindikush tawiniń arqa janbawirinda 4900 metr bálentlikte jaylasqan. Ámuwdárya bir neshe onlaǵan salalardi tutastiratuǵin bir pútiń dárya sistemasi. Oniń tiykarǵi salalari pamir-Alay tawlarinan baslanadi. Pamir-Alay pútkil ǴMD territoriyasindaǵi eń bálent hám Orta Aziyadaǵi júdá jawin-shashinli tawli oblast. Sonliqtanda Ámuwdáryaniń basseyni shól zonasinda jaylasiwina qaramastan,
oniń júdá suwli dárya ekenligi tosinnan emes.
Ámuwdárya eń dáslepki baslanar jerinde Vaxdjir, soń Vaxandárya dep atalip,
Vaxandárya Pamir dáryasi menen qosilǵannan keyiń, Pandj dep júrgiziledi. Pandj Vaxsh dáryasi menen qosilǵan jerinde Ámuwdárya dep ataladi. Dáryaniń Vaxdjir-
Vaxandárya-Pandj bólimi 1137 kilometr uzińliqqa iye bolip, usi araliqta ol bir neshe salalardi (Gunt, Bartang, Yazgulem, Vansh, Qizilsuw - oń tárepińen, Kókshe dáryasi sol tárepten) qosip aladi. Pandj Vaxsh dáryasi menen qosilǵannan keyingi
Ámuwdáryaniń eń iri