Relyefin və relyefəmələgətirən amllərin ümumi səciyyəsi
Yüklə 278,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1
Azərbaycan Cənubi Qafqazın şərq və cənub Şərqində yerləşir.Qafqazın böyük oroqrafik elementlərinin hər birinin cənub şərq hissəsi respublikada da özünü aydın göstərir və onun relyefinin səciyyəvi elementlərini təşkil edir. Azərbaycan ərizəsi relyefinə görə əsasən düzənlik və dağlardan ibarətdir. Respublika ərazisi -28 m-lə (Xəzər dənizi sahilləri)+4.480 m (Bazardüzü zirvəsi) yüksəklik arasında yerləşmişdir. Relyefin maksimal amplitudu 4.508 m-dir. Azərbaycan ərazisinin təxminən yarıya qədərini ovalıqlar və maili düzənliklər, qalan yarısını isə dağlar və yaylalar tutur. Azərbaycan relyefinin ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri dağların və düzənliklərin bir-birilə növbələşməsidir. Respublikanın şimal-şərqində yerləşən Samur- Dəvəçi ovalığı və Qusar maili düzənliyi cənubda Baş Qafqaz dağları ilə, bu isə Alazan-Əyriçay vadisi və Acınohur-Qobustanın alçaq dağlığı ilə əvəz olunur. Qərbdə Gürcüstan ilə sərhəddən şərqdə Xəzər dənizi sahillərinə qədər uzanan və bu istiqamətdə xeyli genişlənən Kür-Araz ovalıqları və düzənlikləri başqa oroqrafik elementlərə görə mərkəzi mövqe tutur. Bu öz növbəsində cənub-qərbdə və cənubda Kiçik Qafqaz və Talış dağları ilə əvəz olur. Naxçıvan ərazisi Orta Araz çökəyində və onu şimaldan əhatə edən Dərələyəz, Zəngəzur silsilələrinin yamaclarındadır. Respublika ərazisində ən geniş düzənlik və ovalıqlar Kür və Araz çayları vadilərində yerləşən Kür-Araz ovalığıdır. Ovalıq ərazisinin çox hissəsi dəniz səviyyəsindən alçaqda (0 m-lə-28 m) yerləşir. Bu geniş ərazi əsasən səthi hamar allüvial ovalığıdır. Kür-Araz ovalığının kənar hissələri, dağlara tərəf hündürlüyü (300-500 m-ə qədər) artan maili düzənliklərdir. Bunlar Kiçik Qafqaz dağları ətəyində çox yer tutur.Çayların qutuvarı dərələri və qobularla parçalanmış gətirmə konusları relyefin ə sas əyriliklərini yaradır, meyllik 30-1.5 0 , bəzən 3-5 0 qədər artır. Kür və Araz çayları ilə kəsilən ovalıq bir neçə hissəyə bölünür. Gəncə-Qazax, Qarabağ, Mil, Arazyanı, Şirvan, Cənub-Şərqi Şirvan, Muğan və Salyan düzləri. 2
Kür-Araz ovalığından şimalda Kür tektonik çökəyinə aid edilən Ceyrançöl- Acınohur və Ləngəbiz alçaq dağlığı uzanır. Bu yarğan və qobularla çox kəsilmiş, ensiz monoklinal və antiklinal quruluşu tirələrdən, onların arasında yerləşən geniş sinklinal dərələrdən, çökəklərdən və yaylalardan ibarətdir. Alazan-Əyriçay vadisi uzun təknəvarı formada olub, cənubdan Şirək yaylası və Acınohur alçaq dağlığı ilə, şimaldan Baş Qafqazın cənub ətəkləri ilə həmsərhəddir. Vadi qərbdən şərqə ensizləşir (30 km-dən 1.5 km-ə qədər). Onun mütləq yüksəkliyi Alazan və Əyriçay qovuşan yerdə 170 m-dən dağ ətəyində və gətirmə konuslarının boğazında (zirvəsində) 600-700 m-ə qədər artır. Baş Qafqaz sıra dağları respublikanın ən görkəmli oroqrafik elementidir. Dağlar Azərbaycan ərazisinə Gürcüstanla sərhəddə yerləşən Tinov Rosso zirvəsindən (3.385m) daxil olur və cənub-şərqdə yelpikvarı şaxələnərək Abşeon yarımadasına və Qobustana uzanır. Baş Qafqaz dağları Azərbaycan ərazisində iki ə sas silsilə yaradır: Baş Suayrıcı silsilə və Yan silsilə. Baş Suayrıcı silsilə əsasən yüksək dağlıq olub alp tipli relyefə malikdir. Ən yüksək zirvələri Bazardüzü-4.480, Tfan-4.191 m, Məlkəmüd-3.875m, Babadağ-3.632 m və s-dir. O heç yerdə çaylarla kəsilmir. Yüksək zirvələrdə kiçik buzlaqlar var. Qobustan relyefində yarğan və qobularla çox kəsilmiş kiçik yaylalar, çökəklər, müasir və qədim çay dərələri görkəmli yer tutur. Lakin Qobustanı respublikanın başqa təbii sahələrindən fərqləndirən burada palçıq vulkanlarının və bununla əlaqədar olan relyef formalarının klassik şəkildə inkişaf etməsidir. Yan silsilə Şahdağ, Qızılqaya, Təngi-Beşbarmaq silsilələrindən ibarətdir. Ən uca zirvə Şahdağdır (4.250m). Yan sıra dağları bir çox dərələri kəsir. Başsuayrıcı ilə Yan silsilə arasında geniş dərələr, şərqdə isə bir neçə kiçik tirələr yerləşir (Qaytar, Qoca, Vərəftə, Yerfi və s.). Göyçay və Ağsuçay arasında cənub yamacda Lahıc çökəyi və Nialdağ silsiləsi uzanır. Baş Qafqaz dağlarından şimalda, Xəzər dənizi sahilinə qədər Qusar maili düzənliyi və Samur-Dəvəçi ovalığı uzanır. Qusar maili düzənliyi cənubda 1.500- 1.700 m-dən şimalda 200 m-ə qədər alçalır.
3
Samur –Dəvəçi ovalığı şimalda Samur çayından cənubda Ataçayın mənsəbinə qədər uzanır və bu istiqamətdə o xeyli ensizləşir. Hündürlüyü 200 m-lə - 28 m arasındadır.
Azərbaycan cənub-qərbi və cənub-şərqi dağlıqdır. Burada Kiçik Qafqaz və Talış dağları yerləşir. Kiçik Qafqaz dağlarının respublika ərazisinə daxil olan cənub-şərq hissəsində ə sas oroqrafik elementlər Şahdağ, Murovdağ, Qarabağ silsilələri və Qarabağ vulkanik yaylasıdır. Bu silsilələrin orta və maksimal yüksəkliyi Baş Qafqazda olduğundan xeyli azdır. Burada ən uca zirvələr Gamış (3.724 m), Hinaldağ (3.367 m.). Qaraarxac (3.062 m) və s.-dir. Şahdağ və Murovdağ silsilələrinin suayrıcı zonası çay dərələri ilə kəskin parçalanmışdır. Burada qədim buzlaq relyefi formalarına da rast gəlinir. Relyefində düzəlmə (hamar) səthləri yaxşı saxlanmış orta dağlıq şimal yamac xüsusi yer tutur. Cənub yamac çox qısa və olduqca dikdir. Qarabağ silsiləsi əsasən orta dağlıqdır. Ən uca zirvəsi Böyük Kirsdir (2.725 m). Onun şərq yamacları geniş olub hamar səthli orta və alçaq dağlardır. Ə həngdaşı qatlarında dərin kanyonvarı dərələr (Daşaltı kanyonu və s). sərt yamaclar üstündür. Qarabağ vulkanik yaylasında konusvarı sönmüş vulkan və intruziv massivləri (Qızılboğaz – 3.581 m, Böyük İşıqlı-3.552 m, Dəlidağ-3.616 m), geniş lava yaylaları relyefin başlıca formalarıdır.Yayla çaylarla az kəsilmişdir,səthində çinqıllıqlar geniş yer tutur. Talış dağları respublikanın cənub şərqində yerləşən üç silsilədən ibarətdir. Bu dağlar şimal-qərbdən cənub-şərqə uzanır və bu istiqamətdə Xəzər sahilinə yaxınlaşır. Şimalda alçaq Burovar silsiləsi, ortada Peştəsər, İranla sərhəd boyu Talış sıra dağları uzanır. Bu Suayrıcı silsilədir, ən uca zirvəsi Qızyurdudur (2.438 m). Peştəsər və Talış silsilələri arasında Yardımlı və Lerik dağarası çökəklikləri yerləşir. Lənkəran ovalığı ensiz bir zolaq şəklində Talış dağlarının şərq ətəkləri ilə Xəzər dənizi arasında uzanır. Səthi əsasən hamardır, dəniz sahili boyu alçaq qum
Yüklə 278,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|