Relyefin və relyefəmələgətirən amllərin ümumi səciyyəsi
Yüklə 278,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Geoloji quruluşun əsas xüsusiyyətləri
- Neotektonik hərəkətlər
4
tirələri uzanır, bunların arxasında bataqlıq çökəklər və dağlara qədər sahədə səthi terraslı düzənlik yerləşir. Naxçıvan ərazisi əsasən dağlıqdır. Araz boyu ilə yüksəkliyi 600-800 m olan düzənliklər (Sədərək, Şərur, Naxçıvan, Culfa düzənlikləri və s.), bundan bir qədər ş imala dərələrlə kəsilmiş maili düzənlik və təpəli-tirəli dağətəyi uzanır. Burada relyefdə özünü kəskin göstərən bir neçə ekstruziv gümbəzlər sıra ilə düzülmüşdür (Nəhəcir, İlandağ və s.). Ərazinin şimal, şimal-şərq hissəsi dağlıqdır. Ən uca dağlar Zəngəzur dağlarıdır ki, bu şimal-qərbdən cənub-şərqə uzanır və Araz dərəsi ilə kəsilir. Onun yüksək zirvələri Qapıcıq (3,906 m), Dəmirli dağ (3,368 m), Sarıdərə (3,754 m), Naxçıvan ərazisində olub qədim buzlaq relyefinə malikdir. Dərələyəz dağları orta dağlıqdır, enli istiqamətdə uzanır. Ondan cənuba bir neçə qol ayrılır. Uca zirvəsi Gəlinqayadır. (2.773 m). Naxçıvan ərazisi dəniz səviyyəsindən çox yüksəkdə yerləşir. Onun orta hündürlüyü 1.412 m-ə çatır.
Relyefin əmələ gəlməsinə və inkişafına bir çox amillər təsir edir. Bu amillərdən bir qismi bu prosesdə passiv, bir qrupu isə olduqca fəal iştirak edir. Passiv amillərə ərazinin geoloji quruluşu-onu təşkil edən süxurların litoloji, kimyəvi tərkibi, yaşı, fiziki-mexaniki xüsusiyyətləri,hətta rəngi; ərazinin torpaq və bitki örtüyü və i.a.; relyef yaranmasında və onun dəyişməsində fəal iştirak edən amillərə isə yeni tektonik hərəkətlər (neotektonika), yenivulkanizm, ərazinin seysmikliyi və, nəhayət, ekzogen amillər qrupudur.
Azərbaycan ərazisi olduqca mürəkkəb geoloji quruluşa malikdir. Burada paleozoydan tutmuş dördüncü və müasir dövrlərə qədər bütün geoloji dövrlərin dəniz və kontinental, terrigen və orqanogen çöküntü laylarına, metamorfik və vulkanik süxurlarına rast gəlmək mümkündür. Respublikanın ayrı-ayrı geomorfoloji vilayətləri geoloji quruluşuna görə bir-birindən xeyli fərqlənir. Bir 5
qayda olaraq respublikanın depressiya zonaları cavan (üçüncü və xüsusilə dördüncü dövr) və yumşaq çöküntülərdən , dağlıq əraziləri isə qədim (əsasən mezozoy və paleogen, qismən paleozoy yaşlı) süxur komplekslərindən qurulmuşdur. Azərbaycanın dağlıq ərazilərində yayılmış mezozoy və kaynazoy çöküntülərində alp qırışıqlığı nəticəsində müxtəlif morfoloji xüsusiyyətləri olan tektonik strukturlar yaranmışdır. Tektonik hərəkətlərin gərginliyindən və başvermə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müəyyən sahələrdə qırışıqlar nisbətən normal vəziyyətdə olan antiklinal və sinklinallardan , yaxud şiddətli qırışıqlıq sahələrində izoklinal, çox yerdə çevrilmiş, üstəgəlmələr və tektonik pozulmalarla mürəkkəbləşmiş struktur zonalardan (Baş Qafqazın cənub yamacı) ibarətdir. Respublikanın Baş Qafqaz ərazisinin görkəmli mezostruktur zonaları yan silsilə
antiklinoriumu, Tfan
(Başsuayrıcı) antiklinoriumu, Ş ahdağ-Xızı sinklinoriumu, Sudur zonası, Dübrar-Yaşma sinklinoriumu, Altıağac-Kurkəçidağ və Aladaş –Yunusdağ antiklinoriumu və s.-dir. Kür çökəkliyində struktur cəhətdən iki əsas sahə ayrılır: 1-Orta Kür çökəkliyi və Şərqi Kür çökəkliyinin şimal kənarı, 2- Şərqi Kür çökəkliyi. Orta Kür çökəkliyi və Şərqi Kür çökəkliyinin şimal kənari cavan antiklinal və sinklinal struktur zonaların olması ilə səciyyələnir. (Ceyrançöl, Acınohur və s.). Şərqi Kür çökəkliyi böyük tektonik əyilmə zonasıdır. Kiçik Qafqaz meqantiklinoriumunun Azərbaycana daxil olan şərq və cənub- şə rq hissələrində bir neçə böyük struktur zonalar ayrılır:-Somxet-Qarabağ antiklinoriumu, Sevan-Əkərə sinklinoriumu, Zəngəzur və Dərələyəz antiklinoriumu və Orta Araz çökəkliyinin Naxçıvan ərazisində yerləşən struktur elementləri, Somxet-Qarabağ antiklinoriumunda bir sıra ikinci dərəcəli strukturlar özünü relyefdə çox aydın göstərir ki, bunlardan ən görkəmlisi Murovdağ və Qarabağ antiklinoriumlarıdır. Azərbaycanın cənub-şərqində yerləşən Talış
dağları eyni
adlı braxiantiklinoriuma uyğun gəlir. Talış braxiantiklinoriumu ikinci dərəcəli (Astara, Burovar) antiklinoriumlardan və Yardımlı sinklinoriumundan ibarətdir.
6
Neotektonik hərəkətlər Planetimizin müasir relyefinin yaranmasına neotektonik hərəkətlər görkəmli yer tutur. Azərbaycan yüksək dağların, böyük çökəkliklərin olması da bilavasitə bu hərəkətlərin başvermə xüsusiyyətindən , istiqamətindən və intensivliyindən asılıdır. Azərbaycan neotektonikasına dair M.H. Ağabəyovun, F.S. Əhmədbəylinin, B. Ə. Budaqovun, B.A. Antonovun, N.V. Dumitraşkonun, D.A. Lilienberqin, Ə .V.Məmmədovun, M.A. Museyibovun, N.Ş. Şirinovun və başqalarının bir çox ə sərləri nəşr olunmuşdur. Azərbaycan geoloqlarının və geomorfoloqlarının əksəriyyəti respublikanın və eləcədə Qafqazın dağlıq vilayətlərində neotektonik mərhələnin başlanğıcını neogenin sarmat (üst sarmat) əsrinə aid edirlər. Bir qrup tədqiqatçılar isə bu mərhələni akçaqıl əsrinin əvvəlindən – böyük akçaqıl transqressiyasının başlanğıcından götürürlər. Neotektonik mərhələnin başlanğıcını Qafqazda miosenin axırına aid edən tədqiqatçılar ona əsaslanırlar ki, orta və qismən yuxarı miosendə Qafqazın dağlıq ərazilərində denudasiya prosesləri güclü olur və geniş hamar səthlər yaranır. Dağların yüksəkliyi 1.000 m-dən artıq olmur. Sarmat ə srinin axırlarından etibarən aşağı və orta pliosendə dağlarda tektonik qalxma güclənir, orta və yüksək dağlar yaranır, dağarası çökəklərdə isə qalın dəniz və çox qaba kontinental çöküntü qatları toplanır. Neotektonik mərhələnin başlanğıcını orta pliosendən yuxarı pliosenə keçid dövrə aid edənlər ona əsaslanırlar ki, orta pliosenin axırında tektonik hərəkətlər zəifləyir, akçaqıl transqressiyası zamanı dəniz suları geniş əraziləri (o cümlədən Cənub-Şərqi Qafqazda müasir mütləq yüksəkliyi 1.500-1.600 m-ə qədər olan sahələri) örtür. Yuxarı pliosendə depressiyalarda və dağətəyi zonalarında daha qaba kontinental çöküntülər qatı toplanır, ciddi tektonik inversiya başlanır, Kiçik Qafqazda vulkanizm güclənir. Bu hərəkətlər qısa bir geoloji vaxtda Qafqazın Yüklə 278,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|