Relyefin və relyefəmələgətirən amllərin ümumi səciyyəsi
Yüklə 278,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Antiklinorium və antiklinal silsilələr
- Sinklinorium
- Zaqatala-Qovdağ sinklinoriumu
- Qırışıqlı-denudasion Şamaxı yaylası
- Qobustan-Abşeron qırışıqlı
- Dağətəyi əyilmə zonasının maili düzənlikləri
- Buzlaq relyefi formaları
2
cənubdan və şimaldan uzununa tektonik qırılmalarla əhatələnir və onun hər iki yamacında laylar dik yatır. Silsilənin səthi son neotektonik fəallaşmadan əvvəl uzun müddət denudasiya proseslərinə məruz qalmış və burada kiçik dik yatımlı layları kəsən düzəlmə səthi əmələ gəlmişdir.
misal Təngi-Beşbarmaq antiklinorium silsiləsidir. Ümumiyyətlə, Təngi-Beşbarmaq antiklinoriumunu təşkil edən fərdi struktur Tufan antiklinoriumundan fərqli olaraq çox güclü sıxılmamışdır. Antiklinoriumu təşkil edən şimal və cənub antiklinal zonalar və onların arasında yerləşən ensiz sinklinal kompakt yerləşdiklərinə görə sanki bir struktur element və ona uyğun gələn müsbət relyef forması-düz (yaxud uyğun) morfostruktur əmələ gətirir. Morfostrukturun şimal və cənub yamacı boyu uzanan dərinlik qırılmaları Təngi-Beşbarmaq silsiləsinin morfologiyasına ciddi təsir göstərir.
(və
horst-sinklinorium) silsilələrə Böyük Qafqaz
morfostrukturu daxilində, eləcə də bütün Azərbaycanda ən tipik misal Şahdağ- Xızı sinklinoriumu tərkibində yerləşən bir sıra yüksək və ortadağlıq massiv və silsilələrdir. Vəlvələçaydan qərbdə Yan silsilə tamamilə sinklinorium struktura uyğun gəlməklə, inversion (yaxud strukturla relyefin tərsinə mütənasibliyi) relyefə ə n tipik bir misaldır. Şahdağ , Qızılqaya massivləri yan silsilənin, eləcə də Böyük Qafqazın şimal yamacı relyefinin ən görkəmli formalarıdır. Böyük Qafqazın cənub-şərq batımı regionunda Dibrar sinklinoriumu Şahdağ və Qızılqaya massivlərindən sonra inversion morfostrukturlara (sinklinal silsilələrə) ən tipik misaldır. Dibrar sinklinal morfostrukturu Gilgilçay və Ataçay hövzələrini Çikilçay hövzəsindən ayırır. Ətraf yayla və çökəklər üzərində 500- 1000 m ucalan ortadağlıq silsilədəki çəmənliklər regionun əsas yaylaqlarından sayılır.
olaraq relyefdə ətraflardan az-təcrid olunmuş görkəmli morfostruktur əmələ gətirmir. Lakin böyük məsafədə Böyük Qafqaz morfostrukturunun cənub yamacını, Şinçayla Xalxalçay arasında isə suayrıcı silsiləni bu sinklinoriumun 3
strukturları təşkil edir. Şərqdə sinklinoriumun şimal qanadı strukturları Başsuayrıcının şimal yamacına keçir. Sinklinorium orta və yüksəkdağlıq şimaldan Baş Qafqaz tektonik qırılması, cənubdan isə alçaqdağlıq Vəndam antiklinoriumu və Qanıx-Əyriçay sinklinorium vadisi ilə sərhədlənir. Morfostrukturun şimal zonası Tufan antiklinoriumunun intensiv qalxmasına cəlb olmuş, cənub zonası isə Qanıx-Əyriçay əyilməsinə məruz qalmışdır. Buna görə də Zaqatala-Qovdağ sinklinoriumu böyük məsafədə struktur aidliyinə görə relyef forması əmələ gətirmir. Yalnız şərqdə (Göyçaydan şərqə) Vəndam antiklinoriumunun şərq hissəsinin əmələ gətirdiyi horst-antiklinorium ortadağlıqdan şimala ona uyğun morfostrukturlar-ortadağlıq çökəkliklər və silsilələlər əmələ gəlmişdir. (Müdrü, Lahıc çökəklikləri, Qovdağ və Babadağ silsilələri və s.).
cənub (cənub-şərq) yamacı morfostrukturlarına aid edir. Yayla qərbdə Girdmançaydan şərqdə Gicəki (əslində Mərəzə) yaylasına qədər 70 km məsafədə uzanır, şimalda Meysəri tirəsi, Sündü-Qurbançı sinklinal yaylası ilə, cənubda Ləngəbiz tirəsi ilə əhatələnir. Ş amaxı yaylası əsasən paleogen – neogenin (sarmat əsri də daxil olmaqla) qırışıqlığa yığılmış gil qatlarından, qismən qum və əhəngdaşı laylarıından əmələ gəlmişdir. Bu qırışıqlıq miosenin sonu və pliosendə (akçaqıl əsrinə qədər) denudasiya prosesləri ilə kəsilib-dağılmışdır. Akçaqıl əsrində isə dəniz transqressiyası zamanı qırışıq strukturlar yerində şelf düzənliyi yaranmış və burda akçaqılın əhəngli qumdaşı layları denudasion-abrazion səthi örtmüşdür. Sulutçay hövzəsində Şamaxı yaylasının şimal-şərq hissəsi Basqal tektonik örtüyü qalıqları saxlamaqla Nialdağ silsiləsinə söykənir, şərqdə isə Qobustan qırışıqlığı morfostrukturuna keçir. Qobustan-Abşeron qırışıqlı və düzənlikləri Böyük Qafqazın cənub-şərq batımı vilayətində geniş bir ərazi tutur. Qobustan –Abşeron qırışıqlı alçaqdağlığı ş imalda, əsasən tabaşir və paleogenin, mərkəz və cənub hissədə isə miosen və pliosenin gil, qumdaşı və əhəngdaşı laylarından qurulmuşdur. Göstərilən çökmə 4
süxur kompleksləri qırışıqlıqda iştirak etməklə, bir sıra antiklinal tirələr və sinklinal dərələr əmələ gətirir. Şimalda Qobustanda morfostrukturlar qırışıqlığa uyğun olaraq ümumqafqaz istiqamətində uzanır. Cənubi və Cənub-Şərqi Qobustanda isə bu istiqamətdən isə bu istiqamətdən xeyli cənuba meyl edərək ş imal-şimal-qərbdən cənub-cənub-şərqə uzanırlar. Bu vəziyyət Abşeron yarımadasının cənub və cənub-qərb hissələri üçün də səciyyəvidir. Qobustan-Abşeron sahəsi üçün ən geniş yayılmış morfostruktur tipləri, yuxarıda göstərildiyi kimi antiklinal və monoklinal tirələr, sinklinal dərələr, muldlar və platolardır. Antiklinal tirələrə Ələt tirəsi, Böyük Hərəmi, Nardaran, Keçiqaya, Dəvəlidağ, Atyal, Zığırdağ, Şubanı, İlxıdağ, Şahandağ və bir çox başqaları tipik misaldır. Monoklinal tirələr Qayıblar, Şayıblar, Böyük Siyəki, Boyanata və bir sıra başqaları asimmetrik quruluşlu tirələrdən ibarətdir. Sinklinal platolara Qərbi Qobustanda Gicəki, Donquzluq, Şimali Qobustanda Böyük Siyəki, Abşeronda və Cənub – Şərqi Qobustanda Güzdək, Qızıldaş, Çapılmış, Böyükdaş, Kiçikdaş və s. platolar daxildir. Bunların bəzilərinin səthi düz, yaxud zəif maili (Böyükdaş, Kiçikdaş, Gicəki), bəzilərininki batıqdır (Donuzluq, Güzdək və s). Dağətəyi əyilmə zonasının maili düzənlikləri. Yan silsilədən şimala Ön Qafşaz, Ön, yaxud Quba-Qusar əyilməsi zonası yerləşir. Orogen mərhələnin axırında, yəni dördüncü dövrdə bu əyilmə zonasını qərb hissəsi Yan silsiləsinin qalxmasına cəlb olmuş və onu təçkil edən pliosen və dördüncü dövr çöküntü qatlarında, (əsasən akçaqıl və abşeron əsrinə aid) geniş monoklinal struktur yaranmışdır. Bu proses nəticəsində Qusar maili düzənliyi (yaxud allüvial- prolüvial-denudasion Quba-Qusar platosu) əmələ gəlmişdir.
Cənub Şərqin Qafqazın yüksək dağlıq qurşağında qədim buzlaqların fəaliyyəti ilə yaranmış relyef formaları geniş yayılmışdır. Budaqovun ətraflı tədqiqatına görə Cənub-Şərqi Qafqazda iki qədim buzlaq olmuşdur ki, bunlardan birincisi yuxarı pliosenin Abşeron əsrində (Qusar yaxud Şahdağ buzlaşması),
Yüklə 278,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|