Relyefin və relyefəmələgətirən amllərin ümumi səciyyəsi
Yüklə 278,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qravatasion relyef formaları Sürüşmələr.
- Arid denudasiya sahəsi relyefi Bedlend.
- Pedimentlər.
- Abraziya və abraziya-akkumulyasiya relyefi
- Eol relyefi
5
ikincisi (Şahnabad buzlaşması) orta və yuxarı antropogendə mövcud olmuşdur. Ş ahnabad buzlaşmasının deqradasiyasında üç böyük mərhələ və bir çox kiçik ritmlər müəyyən edilmişdir. Böyük mərhələlərin morenləri daha hündür, enli, ritmlərinki isə kiçikdir. Ən qədim mərhələ Ləzə mərhələsidir ki, bunun son morenləri eyni adlı kənd ətrafında ( Şahnabad çayı dərəsində) dəniz səviyyəsindən 1.600 m yüksəklikdə müəyyən edilmişdir. Ikinci mərhələ Şahdüzü mərhələsi adlanır. Bu mərhələ morenləri 2.600 (Şahdüzü moreni)-2.800 m (Araqikəm moreni) hündürlükdə, troqlar, karlar isə 3.200-3.400 m hündürlükdə yerləşirlər. Üçüncü-Şahyurdu mərhələsi morenləri və ekzarasiya formaları daha yüksəkdə yerləşir (3.200 m-dən yuxarı). Bu mərhələdə buzlaq yalnız ən yüksək dağları və massivləri örtmüşdür. Müasir buzlaqları Budaqov relikt, yəni Şahnabad buzlaqlaşmasının qalığı hesab edir. Müasir buzlaqların ümumi sahəsi Cənub-Şərqi Qafqazda 6,4 2 km çatır. ə n böyük buzlaqlar Bazardüzündə 4.446 m hündürdə (Tixisar və Murkar buzlaqları ) yerləşir. Troqlar (təknəvarı dərələr) adətən çox uzun deyil. Onların ən böyükləri Yatıqdərə (Bazardüzü ilə Bazaryurd arasında, uzunluğu 9 km), Girvə (Bazaryurdun şə rq hissəsində, uzunluğu 5 km), Şahnabad (Şahnabad çayı dərəsində, uzunluğu 12 km,), Psxuamış (Xınalıq kəndi yaxınlığında, uzunluğu 7 km), Yatıxçay (cənub yamacda, uzunluğu 8-10 km) və i.a. troqlarıdır. Cənub yamacda karların əksəriyyəti qərb hissədə (Laqodexor, Mazımçay, Balakənçay hövzələri) 2.700-3.000 m yüksəkliklərdə, şərqdə (Şinçay, Kişçay Tikanlıçay hövzələri)3.000-3.200 və 3.500-3.700 (3.900) m yüksəkliklərdə yerləşir. Budaqova görə alçaq səviyyəli karlar yuxarı pliosen (abşeron əsri), yüksək səviyyəli karlar isə dördüncü dövr buzlaşmalarının ekzarasiya formalarıdır.
Sürüşmələr. Sürüşmələrin ən geniş yayıldığı sahələr şimal (şimal-şərq), yamacda Vəlvələçay, Gilgliçay, Ataçay hövzələri, cənub yamacda Girdmançay, 6
Ağsuçay hövzələridir, Cənub-şərq batım zonası çayları hövzələrində (Çikilçay, Qozluçay, Kəndəçay və i.a.) eləcə də cənub və şimal yamacın başqa rayonlarında sürüşmələrə rast gəlmək mümkündür. Böyük Qafqazda sürüşmələrin daha geniş yayılmış iki tipi ayrılır: 1-sahəvi sürüşmələr; 2-xətti sürüşmələr (yaxud sürüşmə axınları). Sahəvi sürüşmələr çay dərələrinin yamaclarında, ümumiyyətlə delüvi örtüyü qalın olan yamaclarda geniş yayılmışdır. Sürüşmələrin bu növü yayılan sahələrdə yamacların evolyusiyasına və formalaşmasına böyük təsir göstərir. Onlar pilləvari, yaxud səthi dalğavarı sürüşmə relyefi yaradır. Sahəvi sürüşmələr geniş ə razidə yayıldığından torpağə yararsız hala salır, yaşayış məntəqələrini, yolları dağıdır. Bu növ sürüşmələr D.A. Lilienberqin verdiyi məlumata görə Ataçay hövzəsində, Gilgilçay hövzəsində və cənub-şərq batım vilayətində Pirsaatçay və Sumqayıtçayın yuxarılarında çox geniş yayılmışdır. Sürüşmə axınları demək olar ki, bütün çayların hövzələrində inkişaf etmişdir. Ş .B. Kərimovun verdiyi məlumata görə ərazidə ən böyük sürüşmələr Gilgilçay hövzəsində Atuc (uzunluğu 4-5 km), Xınxırt Kəlləqoparan və s., Ataçay hövzəsində isə Xələnc, Fındığan, Boyəhmədli və s.(bəzilərinin uzunluğu 5-6 km-ə çatır) sürüşmələrdir.
Bedlend. Cənub-şərqi Qafqazın dağətəyi sahələrində-Qobustanda geniş yayılmış relyef formasıdır.Buna həmçinin Tuqçay, Ataçay, Gilgilçay hövzələrində və Lahıc çökəkliyində rast gəlmək mümkündür. Öz morfoloji xüsusiyyətlərinə və yaranmasına görə Ceyrançöl-Acınohur sahəsində yayılmış bedlend relyefindən o qədər də fərqlənmir. Qobustanda bedlend Ələt tirəsinin cənub yamacı, konusvarı palçıq vulkanlarının cənub yamacları, tağ hissəsi yuyulmuş antiklinal qırışıqlar zonası, sinklinal plotaların yamacları, Sumqayıtçay dərəsi və onun qolları hövzəsində yerləşən assimetrik tirələrin parçalanmış cənub yamacları və s.sahələrdə geniş yer tutur.
7
relyefi formalarından biri pedimentlərdir. Bunlar denudasion-akkumulyativ mənşəli ensiz maili düzənliklərdir.Əsasən dik yamaclı platoların və monoklinal tirələrin ətəyində (xüsusilə cənub yamac ətəyində)rast gəlmək olar.Pedimentlər sahəvi eroziya nəticəsində dik yamacların səthinin çox aşınması, yuyulub tədricən geri çəkilməsi yolu ilə yaranır.
Böyük Qafqaz vilayətinin Xəzər dənizi sahillərinə qovuşan uzaq cənub-şərq və şimal-şərq ətəklərində, Abşeron yarımadasında dəniz abraziyası və sahil zonada akkumulyasiya fəaliyyəti nəticəsində yaranmış relyef formaları xüsusi yer tutur. Abrazion və abrazion-akkumulyativ mənşəli relyef formalarından ən geniş yayılmış dəniz terraslarıdır. Bunlar şimal, şimal-qərbdə Şabrançaydan tutmuş cənubda Şirvan (Cənub-Şərqi Şirvan) düzünə qədər sahədə pilləli relyef əmələ gətirməklə, bir neçə səviyyədə müşahidə edilir.Dəniz terrasları Şabrançayla Ataçay arasında, Abşeron yarımadadında və Cənubi-Şərqi Qobustanın ayrı-ayrı rayonlarında daha yaxşı saxlanmışdır.
Xəzər dənizinin sahillərində eol relyefi formaları əsasən dün tirələrindən və kiçik eol çökəklərindən ibarətdir. Eol akkumulyasiyası relyefi formaları əsasən Xaçmaz sahillərində, Abşeron yarımadasının şimal sahilində, Səngəçal, Duvannı buxtalarının cənub sahillərində müşahidə edilir. B.A. Antonuvun məlumatına görə Xaçmaz rayonu sahilində iki əsas dün tirəsi müşahidə edilir. Dün təpələrinin və tirələrinin hündürlüyü 3-4 m olub, bəzən 14-15 m-ə çatır. Dün tirələrinin dənizə baxan yamacı maili, əks yamacı dikdir. Onların ə ksəriyyəti passiv dünlər olub ot və kol bitkiləri ilə örtülüdür. Cənub Şərqi Qobustan sahillərində də dün tirələrinin yamaclarında müxtəlif kollar və ot bitir. Abşeron yarımadasının şimal sahillərindəki dün tirələrininəksəriyyəti çılpaqdır. Güclü küləklər bunları hərəkətə gətirir. Sovrulan qum evləri və bağçaları basır.
Yüklə 278,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|