Renessans dövründə maşınqayırma
Yüklə 953 b. Pdf görüntüsü
|
Renessans dövründə maşınqayırma 224 Şəkil 1.179. Burğulama dəzgahı. mək üçün dəzgahın şpindeli hər iki tərəfdən oval şablona bərkidilir. Şpindel uclarına yük bağlanmış iplərin köməyi ilə dartılaraq iki tərəfdən tərpənməz dayaqlara söykənir. Spindel fırlandıqda, dönmə hərəkəti şaybalar üzrə baş verdiyindən pəstahın en kəsiyi oval şəklində alınır. Şpindelə fırlanma hərəkəti, onun yaxınlığında yerləşmiş, üzərində qol bərkidilmiş böyük çarxdan iplə verilir. Bu çarx əl ilə fırladılır. Renessans dövründə maşınqayırma 225 Şəkil 1.180. Torna dəzgahı. Sənaye inqilabı 226 II. Sənaye inqilabından sonra maşınqayırmanın inkişafı 2.1. Sənaye inqilabı K ülək, su və buxar enerjisinin tətbigi cəmiyyətdə dərin sosial və texnoloji dəyişikliklərin başlanğıcını qoydu. Sənaye inqilabı köklü sosial dəyişikliklər yaratdığından çox vaxt mütəxəssislər tərəfindən o „Neolit inqilabi“ ilə müqayisə edilir. Burada inqilab sözu şərti olarag tətbig edilir, çunki, sənayeləşmə on illər boyu baş verən bir proses olmuşdur. Bu ərəfədə texnika, elm və bununla bağlı məhsuldarlığın inkişafı kütləvi işsizlik və kasıbçılıq kimi bir çox problemləri də ozü ilə gətirmişdir. Sənaye inqilabı XV ΙΙΙ əsrdə İngiltərədə başlamış və X Ι X əsrdən etibarən Avropa və ABŞ-a yayılmışdır. Əvvəllər heyvan və ya insan gücü ilə hərəkətə gətirilən maşınlar üçün Vattın ixtira etdiyi buxar maşını yeni imkanlar açmışdır. Buxar enerjisinin mexaniki enerjiyə çevrilməsi nəticəsində fabrik və zavodları çay və su kanallarından uzaq olan ərazilərdə qurmaq mümkün olmuşdur. Əl əməyi mexanikləşdirilərək manufakturalardan iri fabriklər meydana gəlmiş və bununla yeni istehsal üslubu yaranmışdır. Bu öncə İngiltərənin pambiq istehsalında tətbiq olunmuş, sonra başqa sahələri də əhatə etmişdir. Beləliklə, buxar maşınları, külək və mövsümdən asılı olaraq enerji mənbələrinin artib, azalmasının qarşısını almışdır. Su və külək çarxları vasitəsilə hərəkətə gətirilən nasoslar, artıq buxar maşını ilə işlədilməyə başlayır. Sənaye inqilabının əsas tərkib hissəsi buxar maşınının yaradılması ilə bərabər, həm də hərəkət vasitələrinin də mexanikləşdirilməsindən ibarət idi. Riçard Trevitikin ( ingl. Richard Trewithick) və Corc Stivensonun (ingl. George Stephenson) buxar lokomotivi, Robert Fultonun buxar gəmisi buna misaldır. Bu ixtiralar cəmiyyətdə yeni mərhələnin başlanğıcına gətirib çıxarmışdır. Kiçik dəyirman və manu- Sənaye inqilabı 227 fakturların enerji gücü buxar enerjisi ilə rəqabətə girə bilmirdilər. Məhsullar lokomotiv və buxar gəmilərinin köməyi ilə daha tez nəql edilə bilirdi. Bununla istehsalda tətbiq olunan kohnə üsullar yenisi ilə əvəz olunmağa başlayır. Burada, əsasən: - insan vərdişlərinə əsaslanan işlərin bu qaydada tez, dəqiq və yorulmadan işləyən maşınlarla əvəzi, - canlının cansız enerji mənbəyi ilə əvəz olunması, ən əsası istiliyi işə çevirən maşının ixtirası ilə tükənməz enerji mənbəyinin yaranması, - xammalın böyük miqdarda tətbiqi, hər şeydən əvvəl bitki və heyvan maddələrinin qeyri-üzvi və süni şəkildə hazırlanmış materiallar ilə əvəz olunması nəzərə çarpırdı. Sənaye inqilabının nəyə görə texnoloji cəhətdən daha inkişaf etmiş Çində yox, məhz Avropadan başlanmasının səbəbləri hələ də müxtəlif elmi mulahizələrin əsasında durur. Bəzi mutəxəssislərin fikrincə Çində, o dövrdə yüksək inkişaf etmiş iqtisadiyyat sabit vəziyyətdə idi. Burada görülən işlər qeyri sənaye üsulları ilə də məhsuldar şəkildə yerinə yetirilə bilirdi. Ona görə də, yüksək kapital tələb edən üsulların tətbiqinin qarşısını əl əməyi alırdı. Başqa mənbə, bir tərəfdən Avropada küllü miqdarda kömür və təbii ehtiyatların olması, koloniyalardan xammal axını, digər tərəfdən ölkələr arasındakı rəqabət onlarda sənaye inqilabının başlanması üçün ilkin şərait yaratmışdır. Bu dövrdə, Çində aparılan izolyasiya siyasəti də texnikanın inkişafının qarşısını almışdır. Ticarət üçün Avropada olan azadlıq Çində yox idi. Bu səbəblərdən sənaye inqilabı üçün yetişmiş ictimai, siyasi və iqtisadi şərait, bu prosesin İngiltərədə başlanması üçün zəmin yaratmışdır [2.1, 2.2]. Sənaye inqilabı 228 2.1.1. İngiltərədə sənaye inqilabının şərtləri Ə l əməyindən maşın tətbiqi ilə hazırlamaya keçid üçün yaranan şərait XV ΙΙΙ əsrdə sənaye inqilabının başlanğıcını qoymuşdur. Sənayeləşdirmə ilə müşayət olunan siyasi və ictimai proseslər nəticəsində İngiltərədə XV ΙΙΙ əsrin ortalarında dərin iqtisadi və sosial dəyişikliklər baş verir. Bu vaxt İngiltərə texniki sahədə aparıcı rol oynamağa başlayır. İngiltərədə texnikanın inkişafı üçün yaranan münbit şəraitin əsasında, vətəndaş inqilabından sonra baş verən köklü dəyişikliklər dururdu. Bu inqilab nəticəsində kapitalist istehsal münasibət, istehsal gücü və texnikanın inkişafı baş verir. İstehsalda texnoloji proseslər daha da kiçik sərbəst əməliyyatlara bölünərək ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərməyə başlayır. Bu differensiyallaşdırma əmək bölgüsündə də dəyişiklərə səbəb olur. Bundan əlavə, vətəndaş inqilabı elm və texnikanın inkişafına təkan vermişdir. İngiltərə sənayesində maşın istehsalına keçidin tarixi vacibliyi ilk dəfə olaraq dərk edilməyə başlamışdır. Müəyyən mülk sahibləri ilə bərabər, hökümət də artıq texnikanın inkişafında maraqlı idi. İngiltərədə baş vermiş vətəndaş inqilabı, maşınlarla idarə olunan fabrik istehsalı ilə səciyyələnən texniki və sənaye inqilabı üçün sosial şərait və ilkin şərtlər yaratmışdır. İngiltərədə iqtisadiyyatın və eləcə də texnikanın inkişafı bu inqilabdan sonra dərhal baş verməmişdir. XV ΙΙΙ əsrin əvvəlində İngiltərə texnika sahəsində Almaniya, Holland, Fransa və İsveçrə dövlətlərindən geri qalırdı [2.1]. O dövrdə Avropa dövlətləri arasında diplomatik səviyyədə baş verən yazışmalara nəzər saldıqda, sürətlə güçlənən Ingiltərənin başqa dövlətlərlə girdiyi sazişlərdə iqtisadi məsələlər, istehsal, ticarət və hətta texnika öndə dururdu. İngiltərədə baş verən bu dəyişikliklər manufakturanı aparıcı istehsal formasına çevirmiş və Avropanın başqa dövlətlərində texnikanın inkişafına təsir göstərmişdir. Yüklə 953 b. Dostları ilə paylaş:
|