Renessans dövründə maşınqayırma
Yüklə 953 b. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı 229 Sənaye sıçrayışından əvvəl İngiltərədə kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın artması nəzərə çarpırdı. Bu, əhalini stabil ərzaq məhsulları ilə təmin etdiyindən, 1740-cı ildən əsrin sonuna kimi əhalinin sayı 5 milyondan 9 milyona qədər artır. Əhalinin sayının kəskin artması kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatı və bu sahəyə olan marağı artırmışdır. Böyük miqdarda iri müəssisələrin yaranması nəticəsində texnikanın tətbiqi də intensivləşməyə başlayır. Bu arada pambıq emalı sənayesində əl əməyinə olan ehtiyac əvvəlki səviyyədə olaraq qalırdı. XV ΙΙΙ əsrin əvvəlində tekstil İngiltərə sənayesində ixrac malı olaraq əsas yer tuturdu. Əhalinin sayının sürətlə artımı nəticəsində tekstil istehsalı da getdikcə artmağa başlayır. Hələ XV ΙΙΙ əsrdə İngiltərədə pambıq, Hindistan pambığı ilə rəqabətə girə bilmədiyi halda, XV ΙΙΙ əsrdə toxuculuq sahəsində yeni texnikanın tətbiqi və Amerikadan gətirilən yeni növ pambığın tətbiqi nəticəsində yüksək keyfiyyətdə tekstil mallar hazırlamaq mümkün olmuşdur. 1780-1850-ci illərdə pambıq materialının qiymətinin aşağı düşməsi, daxili və xarici bazarın güclənməsi nəticəsində tekstil sənayesi, əsasən isə pambıq sənayesi sənayeləşmənin əsas mühərrikinə çevrilmişdir. Bu vaxt, əsasında yüksək mexanikləşmə dərəcəsi duran əl əməyindən maşın işinə keçid baş verir. Tətbiq olunan maşınlar, öz mürəkkəbliyi və qabariti ilə mühəndisləri çətin məsələlər qarşısında qoyurdu. Çünki, bu maşınların adi üsullarla hazırlanması mümkün deyildi. Yalnız yeni alətlərin və dəzgahların tətbiqi ilə maşınların hazırlanmasında gözlənilən dəqiqlik və məhsuldarlığı əldə etmək mümkün idi. Bu dövrdə yeni maşınların tətbiqi, yolların çəkilməsi və maşınqayırmanın başqa sahələri əhatə etməsi dəmirə olan ehtiyacı kəskin artırmışdır. XV ΙΙΙ əsrin ortalarına qədər dəmir istehsalı yalnız ağac kömürün köməyi ilə əldə oluna bilirdi. Bununla bağlı kütləvi istehsalın tətbiqi problemlər yaradırdı. Dəmir hissələrinin hazırlanması üçün o, yüz illərdən bəri məlum olan “yenilətmək” üsulu ilə döyülə bilən hala gətirilirdi. Bu yolla əldə olunmuş dəmir döymə və yayma üsullarının kö- Sənaye inqilabı 230 məyi ilə lazımi formaya salınırdı. Dəmirin hazırlanmasında köklü dəyişiklik, çiy dəmirin emalında tətbiq olunan ağac kömür əvəzinə daş kömürlə işləyən sobaların Abraham Darbi (ingl. Abraham Darby) tərəfindən ixtira edilməsi ilə baş verir. 1740-ci ildə yeni sobaların tətbiqi nəticəsində, dəmir istehsalında məhsuldarlığın köklü surətdə artırılmasına nail olunmuşdur. O, ondan əvvəlki mühəndislərin təcrübələrindən istifadə edərək proses zamanı daş kömürün özünü yox, onun emal olunmuş məhsulunu - koksu tətbiq edir. O, prosesin fiziki, kimyəvi xüsusuyyətlərini araşdırmış, texnoloji faktorları nəzərə almış, kokslaşdırma prosesinin texnologiyasını təkmilləşdirmiş və ərintidən şlakın çıxarılması üçün əlavə materialların qatılmasını təyin etmişdir. Darbi tərəfindən edilmiş yenilik uzun müddət onun sexindən kənara çıxa bilməmişdir. Yalnız 1747-ci ildə başqa əritmə sexləri də koksun tətbiqinə başlayırlar. Bu sürətlə yayılmağa başlayır. 1796-cı ildə İngiltərədə sonuncu ağac kömürlə işləyən soba mövcud idi [2.3, 2.4]. Koksun tətbiqi sobaya verilən havanın intensivliyinin artmasını tələb edirdi. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün Darbi hava üfürcəklərini işlətmək üçün Nyukomenin buxar maşınını tətbiq edir. Buxar maşını, üfürcəklərin valına bərkidilmiş su çarxını hərəkət etdirmək üçün nasosla quyudan suyun çıxarılmasında tətbiq edilirdi. Buxar maşının kiçik gücə malik olması səbəbindən, onun birbaşa su çarxına birləşdirilməsi mümkün deyildi. Tigel poladının alman mühəndisi Benyamin Huntsman tərəfindən ixtirası da eyni tarixi əhəmiyyətə malik idi. Adi poladlardan düzəldilmiş alətlərin kəsicilik qabiliyyəti çox aşağı olduğundan, onlar alətlərə qoyulan tələbləri ödəmirdilər. XV ΙΙ əsrin ortalarına qədər Almaniya İngiltərəyə alət istehsalı üçün material göndərirdi. Bununla bərabər yüksək keyfiyyətli İsveç poladını uzun müddət ağac kömürdə qızdırmaqla emal edirdilər. Almaniyada yaradılmış bu üsul “sementləşdirmə” adlanırdı. Sonralar bu üsulla alınmış poladı daha da saflaşdıraraq “Shearsteel”, yəni kəsici polad hazırlanmışdır. Bu polad- Sənaye inqilabı 231 lardan ilk növbədə kəsici alətlər hazırlanırdı [2.3]. Metallurgiya sahəsində daha bir yenilik, dəmirin kömür alovunda termiki emalı idi. 1760-cı ildən Vud (ingl. Wood) qardaşları tərəfindən tətbiq olunan, çəndə kömürlə dəmirin emalı üsulu mövcud olmasına baxmayaraq, 80-ci illərdə dəmir külçələrin təxminən yarısı əridilkməklə istehsal olunurdu. 1784-cü ildə İngiltərədə Kort (ingl. Cort) tərəfindən ixtira edilən “Pudlinq” üsulu ilə döyülən poladların effektiv istehsalı baş verir [2.5]. Pudlinq prosesinin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, ərinti proses zamanı şlakla birlikdə qaşıq vasitəsilə qarışdırılır və bu zaman dəmirin tərkibində olan başqa birləşmələr şlakdakı oksigenlə birləşərək ərintidən ayrılırlar (şəkil 2.1). Şəkil 2.1. Pudlinq üsulu ilə işləyən soba. Yüklə 953 b. Dostları ilə paylaş:
|