Renessans dövründə maşınqayırma
Yüklə 953 b. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı 232 Sobalarda metal silindrlə işləyən üfürcəklərin tətbiqi, verilən havanın bərabər paylanması nəticəsində məhsuldarlığı artırmışdır. Dəmirə artan tələbat və onun emalında tətbiq olunan texnologiya Böyük Britaniyada dəmir istesalının 1720-ci ildə 27 000t-dan 1791-ci ilə qədər 90000 t-a yüksəlməsinə gətirib çıxarmışdır. İngilis dəmiri bütün dünyaya ixrac olunmağa başlayır, əsasən Amerika böyük miqdarda dəmir alırdı (şəkil 2.2). Dəmir məmulatlarına, artıq təkcə silahlar yox, həm də maşın və maşın hissələri, mədən və metallurgiya maşınları, sonralar isə lokomotovlər aid idilər [2.5]. Maşınlara artan tələbat XV ΙΙΙ əsrdə tökmə sənayesini yeni məsələlər qarşısında qoymuşdur. Bürünc və ağacı getdikcə çuqun əvəz etməyə başlayır. Yeni dövrün pioneri kimi Con Vilkinson (ingl. Jon Wilkinson) dəmiri müxtəlif sahələrdə tətbiq etməyə çalışır. Bu dövrdə İngiltərədə əldə edilən texniki nailiyyətlər Fransa, Belçika və Almaniyada da tətbiq olunmağa başlayır. Şəkil 2.2. İngiltərənin dünya dəmir istehsalında yeri. Sənaye inqilabı 233 Metallurgiyanın sürətlə inkişafı kömürə olan təlabatı artırdığından kömür istehsalının da artması baş vermişdir. İngiltərədə 1530-cu ildə 200000 t kömür istehsal olunduğu halda, 1650-ci ildə 1,5 milyon t, 1750-ci ildə isə bu rəqəm artıq 5 milyon t-a çatmışdır [2.5]. Dəmir filizlərinin əridilməsində böyük miqdarda kömürün lazım olması və buxar maşınlarının geniş tətbiqi nəticəsində daş kömürə olan tələbat daş kömürün hasilatını gücləndirmişdir. 1750-ci ildən 1850-ci ilə qədər olan dövrdə Böyük Britaniyada daş kömür istehsalı 5 milyon tondan 55 milyona qədər artmışdır [2.5]. İngiltərənin ticarət, tekstil, dəmir və eləcə də dəmir məmulatlarının istehsalında əldə etdiyi uğurun kökündə, o dövrdə olkədə mövcud olan ictimai-siyasi inkişaf dururdu. Avropanın başqa ölkələrinə nisbətən İngiltərədə XVII əsrin ortalarında azad müəssisələrin fəaliyyəti üçün münbit şərait yaranmışdır. Texnikanın inkişafı ilə bərabər, onun tətbiqi zamanı hüquqların qorunması böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. 1624-cü ildə patentşünaslığın əsası sayılan “Monopoliyanın statusu”-da Kralın yalnız ölkənin xeyri üçün ixtira edilən məhsullara və üsulların ilk müəllifinə patent verə biləcəyi deyilir: “Patentlər gələcəkdə krallıq daxilində 14 il və ya az vaxt müddətdə yalnız hər hansı istehsal üsuluna və ya yeni üsulun həqiqi və ilk ixtiraçısına verilə bilər...Bu, o vaxt quvvəyə minir ki, patent qanunlara zidd deyil və ya dövlətə xələl gətirmir, belə ki, qiymətlərin qalxmasına səbəb olmur, ticarətə zərər vurmur...”[2.6]. Bu qanunun XVII əsrdə qəbul olunmasına baxmayaraq, ixtiraçılar onun aliliyindən yalnız XV ΙΙΙ əsrin sonunda tam istifadə edə bilmişlər. Vaxtilə Göte ingilislər haqqında yazır: “Tanımaq və ixtira etməyi əldə edilmiş ən dəyərli mülk kimi görürük. Ağıllı ingilislər onu bir patentlə dərhal reallığa çevirdilər və bununla, bütün mübahisələrə son qoydular...” İngilislər sənayedə tekstil istehsalında başqalarından qabaq idilər. Toxuculuq dəzgahlarında edilmiş təkmilləşdirmələr nəticəsində istehsal kəskin artmışdır. Ancaq ipəyirən maşınların səviyyəsi çox aşağı idi. Bu, Sənaye inqilabı 234 ümumilikdə tekstil istehsalını lazımi miqdarda sapla təmin edə bilmədiyindən, istehsalın ümumi məhsuladrlığı bundan zərər çəkirdi. Toxuculuqda edilən irəliləyiş bu çatışmamazlığı kompensasiya edə bilmirdi. Yalnız XV ΙΙΙ əsrdə mütərəqqi ipəyirən maşınların ixtirasından sonra toxuma və ipəyirmə arasındakı məhsuldarlıq fərqi nisbətən zəifləyir və bu 1750 − 1770-ci illərdə pambıq ixracını 10 dəfə artırır. 1764-cü ildə Ceyms Harqrivs (ingl. James Hargreaves) tərəfindən ixtira edilmiş maşın bir neçə sapı eyni zamanda əyirə bilirdi. Su çarxı ilə işləyən ipəyirən maşın 1768-ci ildə Riçard Akrayt (ingl. Richard Arkwright) tərəfindən layihələndirilmişdir (şəkil 2.3). 1784-cü ildə Edmend Kartvrayt (ingl. Edmund Cartwright) tərəfindən düzəldilmiş toxucu maşın texniki cəhətdən işləsə də, sürəti çox aşağı olduğundan iqtisadi çəhətdən əlverişli deyildi. Toxucu maşınlarının növbəti təkamülü, 1822-cil ildə Modsli məktəbinin yetirməsi Roberts tərəfindən düzəldilmiş mexaniki idarə sistemi ilə təchiz olunmuş ipəyirən maşınla əldə edilmişdir. Sapların hazırlanma- sında əldə edilən texniki inkişaf yeni dövrün qədəm qoymasına gəti- rib çıxarmışdır. Əl əmə- yi maşınlar tərəfindən sıxışdırılmağa başlayır. İngilis sənayesində tekstil sənayesinin rolu və vacibliyi ümumiy- yətlə maşınqayırmanın inkişafını müəyyən etmişdir. Şəkil 2.3. İpəyirən maşın. Sənaye inqilabı 235 Maşınla istehsala keçid maşınların hazırlanmasını ilk şərt kimi qoyurdu. XVIII əsrdə incə texnikanın çatdığı yüksək səviyyə tekstil sənayesində əldə edilən ixtiralar üçün əlverişli baza yaratmışdır. Vaxtı ilə, saatların düzəldilməsi istiqamətində tanınmış mühəndislər Arkvayt, Kay və Fulton başqa mühəndislərlə birlikdə toxuculuq üçün lazım olan maşınların hazırlanması ilə məşğul olmuşlar. Müxtəlif növ tekstil maşınlarının hazırlanması və tətbiqi müasir maşınqayırmanın yaranması və inkişafında oynadığı rol təkzib olunmazdır. Müxtəlif konstruksiya, material və ötürmələrin tətbiqi nəticəsində yaranan çox variantlılıq ilə əlaqədar olaraq böyük həcmdə tekstil maşınlarının istehsalı maşınqayırma qarşısında böyük tələblər qoyurdu. Bu məhsullarla birlikdə buxar maşınlarına getdikcə artan tələbat maşınqayırmanın inkişafına daha da təkan verməkdə idi. Buxar maşını, ümumiyyətlə sənaye inqilabı üçün simvol rolunu oynayır. Bu maşının ixtirası və inkişafı dağ-mədən sahəsində əldə olunmuş texniki addımdan irəli gəlirdi. Mədənlərdə getdikcə artan deşmə dərinliyi üçün su enerjisi artıq kifayət etmədiyindən, daha da effektiv maşınların ixtirası və tətbiqinə ehtiyac yaranmışdır. İlk tətbiq oluna bilən buxar maşını 1711-ci ildə Nyukomen (ingl. Newcomen) tərəfindən, Otto fon Kuerike (alm. Otto von Quericke), Hugens, Papin və Saverinin elmi və praktiki işlərinin nəticələrinə əsaslanaraq düzəldilmişdir [2.2]. 1654-cü ildə alman alimi Otto fon Kuerike Maqdeburq şəhərində göstərmişdir ki, kolba daxilinə presslənmiş hava mexaniki iş yaratmaq qabiliyyətinə malikdir. 1680-ci ildə Hugens barıtla apardığı eksperimentlə kolbanı hərəkətə gətirmişdir. 1690-cı ildə Denis Papin barıt əvəzinə su buxarından istifadə edərək kolbanı sıxılmış hava ilə yox, buxar ilə hərəkət etdirmişdir. Papinin maşını, igitisadi və texnoloji problemlər nəticəsində praktikada tətbiqini tapa bilməmişdir. 1698-ci ildə ingilis mühəndisi Tomas Saveri (ingl. Thomas Savery) sıxılmış hava və buxarla işləyən maşın düzəldir. Bu maşının dağ mədən- Yüklə 953 b. Dostları ilə paylaş:
|