Renessans dövründə maşınqayırma
Yüklə 953 b. Pdf görüntüsü
|
Sənaye inqilabı 248 etməkdə olan metal sənayesində geniş tətbiqini çətinləşdirirdi. Bu problem yalnız universal torna dəzgahlarının hazırlanmasından sonra öz həllini tapır. Bu sahədə məlum olan bir neçə konstruksiyaya nəzər saldıqda, o dövrdə dəzgahqayırmada edilən cəhdlər haqqında təsəvvür yaranır. Bu sahədə pioner sayılanlardan biri rus mühəndisi və ixtiraçısı Andrey Nartov idi (şəkil 2.12). Onun gördüyü işlər dəzgahqayırmanın inkişafında mühüm rol oynamışdır. I Pyotrun yanında çalışan mühəndis əsasən torna emalı ilə məşğul olmuşdur. 1718-ci ildə çar I Pyotr torna sənətini təkmilləşdirmək üçün onu xaricə göndərir. Sonralar o Peterburqa gətirilərək çarın şəxsi tornaçısı təyin olunur. Burada çalışan Nartov bir çox orijinal torna dəzgahları düzəldir [2.2]. Bu dəzgahlardan ən təkmili köçürmə dəzgahı idi. Ilk dəfə olaraq alətin torna dəzgahında əl ilə tutulmasını mexanikləşdirmək ideyası Nartova məxsusdur. Onun düzəltdiyi dəzgahlarda alətin verişi supportla yerinə yetirilirdi (1717). Bu da ona dəqiq həndəsi formaları yaratmağa imkan verirdi (şəkil 2.13). 1721-ci ildə Nartov ilk dəfə olaraq saatların istehsalı üçün dişli çarxların kəsilməsi və insan profillərinin lövhələrdə yonulması üçün dəzgahlar düzəldir. Bu dəzgahlar o dövrdə Rusiyaya dünya şöhrəti gətirir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dəzgahların gövdələri ağacdan hazırlanırdı və onlar kiçik hissələrin emalında tətbiq olunurdular. Müharibələrdə döyüşən Rusiya üçün vacib olan artilleriya sahəsində də Nartovun əməyi yüksək qiymətləndirilmişdir. Onun düzəltdiyi çox qülləli batareya o dövr üçün yüksək effektə malik artilleriya qurğusu idi Şəkil 2.12. Nartov. Sənaye inqilabı 249 Şəkil 2.13. Torna dəzgahı. (şəkil 2.14). O, artilleriya arabasının üzərində dönən silindrik şayba yerləşdirir. Bu şaybanın üzərində üç funtluq mərmiləri atma gücünə malik olan 40 qüllə oturdulur. Bir qüllədən mərmi atıldıqdan sonra o, dönür və onun yerini yüklənmiş qüllə tutur. Bu, atəşin kiçik fasilələrlə aparılmasına imkan verirdi. Artilleriya sahəsində fəaliyyət göstərən Nartov rus artilleriyası məktəbini yaradır və bu sahədə çoxlu sayda tornaçılar və çilingərlər yetişdirir. Nartov çar I Pyotrun sağlığında və onun vəfatından sonra da rus elmlər akademiyasında aparıcı vəzifələrdə çalışaraq, Rusiyanın tanınmış şəxslərindən olmuşdur [2.11]. Ömrünün sonuna yaxın Nartov etdiyi ixtiralar haqqında materialları cəmləşdirərək “Theatrum Machinarium” adı altında kitab şəklinə salır. Ancaq bu kitab onun sağlığında çap olunmur və uzun müddət itmiş sayılır. O yalnız 1959-cu ildə tapıldıqdan sonra işıq üzü görə bilir. Kitabda verilmiş 34 dəzgah haqqında çizgilər və izahatlar onun mühən- Sənaye inqilabı 250 Şəkil 2.14. Nartov batarejasi, Peterburq artilleriya muzeyi. dislik biliyinin zənginliyini göstərir. Avropada başqa mühəndislər də dəzgahların mexanikləşdirilməsi üzərində çalışmışlar. Məsələn, fransız mühəndisi Tyu (fran. Thiout) 1741-ci ildə çap etdirdiyi kitabında verdiyi, saat düzəltmək üçün nəzərdə tutulmuş dəzgahın layihəsini bunlara aid etmək olar. Saatların hazırlanmasında sonsuz vint çətin emal olunan hissə idi. O, saatlarda yayın gərilməsini tarazlamaq üçün, empirik təyin olunmuş mürəkkəb kontura malik idi. Əl ilə bu hissənin hazırlanması çətin olduğundan xüsusi dəzgaha ehtiyac var idi. Tyunun kitabında təsvir olunmuş dəzgahlarda alət tutqacları göstərilmişdir. İlk dəzgah addım yivləri və dişli çarxlarla təmin olunmuşdur (şəkil 2.15). Alətin kəsmə zamanı irəliyə verişi ling kimi işləyən dəstəklə yerinə yetirilirdi. Burada da vintin hazırlanması ustanın təcrübəsindən asılı idi. Başqa bir dəzgah şəkil 2.16-da verilmişdir. Bu dəzgahda alətin tutqacı əsas şpindellə əlaqədə olan yönəldicidə yerləşdirilir. Dəzgah metaldan hazırlanmışdır. Alətin hərəkəti ilə şpindel dönməsi arasındakı münasibəti, onları əlaqələndirən qolun uzunluğunun dəyişdirilməsi ilə tənzimləmək olurdu. Sənaye inqilabı 251 Şəkil 2.15. Tyunun torna dəzgahı. Şəkil 2.16. Tyunun saatsaz üçün düzəltdiyi torna dəzgahı. 1763-cü ildə Parisdə saatların hazırlanmasına həsr olunmuş başqa bir kitab Betru (fran. Betrhoud) tərəfindən çap olunur. Bu kitabda iki növ Sənaye inqilabı 252 dəzgaha rast gəlinir. Onların hər ikisi metaldan hazırlanaraq yüksək səviyyəli mexaniki ötürməyə malik idilər. Betrunun təsvir etdiyi dəzgahda emal zamanı ustanın təcrübəsi o qədər də rol oynamırdı. Çünki, ustanın işi dəzgahı işə salmaq və aləti nümunəyə toxundurmaqdan ibarət idi. Dəzgahın işləməsi indi məlum olan köçürmə prinsipinə əsaslanırdı (şəkil 2.17). Eninə veriş mexaniki olaraq yerinə yetirilirdi. Bu dəzgahlar yalnız metal emalı üçün nəzərdə tutulmuşdular. İş prinsipi hissələrin çox sayda hazırlanmasına imkan verirdi. 1771-ci ildə Diderot və Dalomber (fran. d’Alembert) tərəfindən tərtib olunmuş ensiklopediyada alətin hərəkət etdirilməsini mexaniki yerinə yetirməyə imkan verən yönəldici mexanizm təsvir olunmuşdur. Burada təsvir olunmuş mexanizmdən aydın olur ki, alət bu supportla iki istiqamətdə hərəkət etdirilə bilər (şəkil 2.18). XVIII əsrin ikinci yarısı metal emalı dəzgahlarının geniş yayılması, universal dəzgahların düzəldilməsi istiqamətində edilən cəhdlər ilə xarakterizə olunurdu. Bu inkişaf dəzgahqayırmada o dövrə qədər məlum olan təcrübələrə əsaslanırdı. Şəkil 2.17. Betrunun düzəltdiyi torna dəzgahı. Yüklə 953 b. Dostları ilə paylaş:
|