10
një plebishit, i cili arriti të bashkonte ligjërisht këto vende. Njëkohësisht Nica dhe Savoja iu bashkuan
Francës. Ky akt nuk i pëlqeu Garibaldit, i cili, si deputet i Nicës, e shihte si antikombëtare këtë veprim që
cenonte bashkimin e Italisë. Viktor Emanueli II dhe Kavuri nuk e mendonin njëlloj me Garibaldin. Për ta, të
dilje hapur kundër Francës nuk ishte lëvizje e mençur politike për kohën. Që këtu nisi një luftë e fshehtë
politike mes Kavurit dhe Garibaldit, të cilët kishin qëndrime të ndryshme lidhur me luftën për bashkimin e
Italisë. Kavuri e dëshironte bashkimin e Italisë nën Piemontin, por nuk donte të prishte aleancën me Francën.
Nga ana tjetër, nuk mund të mbështeste idenë e ekspeditës të ―Të Njëmijtëve‖ të Garibaldit, kjo dhe për
faktin se, në rast fitoreje, figura qendrore do të ishte Garibaldi me demokratët e tij dhe Kavuri do ta shihte
veten nën hijen e tij. Mes strukturave ushtarake
dhe politike italiane, kishte rryma të ndryshme. Më së shumti
dalloheshin radikalët, monarkistët, maxinistët republikanë. Radikalët mendonin se lufta për dëbimin e
burbonëve nga Sicilia duhej kombinuar me dhënien e tokave fshatarëve, në mënyrë që të kishin përkrahjen e
tyre. Në të njëjtën kohë, armiqtë e revolucionit duhej të merrnin dënime të ashpra. Republikanët maxinistë
ishin kundër këtyre metodave të radikalëve. Sipas tyre, këto metoda do të cenonin lëvizjen revolucionare.
Monarkistët ishin kundër vendosjes së regjimit republikan në Itali, sepse do të humbnin privilegjet. Ata ishin
për bashkimin e Sicilisë nën Monarkinë e Savojës. Italia e Jugut e përkrahu këtë revolucion, i cili nisi në
Sicili, kaloi në Napoli e më pas në Kalabri. Gjendja e Italisë së Jugut ishte e rëndë, ekonomikisht e pasigurt,
dhe varfëria kishte arritur kulmin, pa lënë mënjanë urrejtjen ndaj burbonëve. Ishte kjo një ndër arsyet pse
shqiptarët e Italisë së Jugut përkrahën lëvizjen garibaldine. Pas Italisë Qendrore, edhe jugu ngriti krye.
Më 4 prill 1860, nën udhëheqjen e republikanëve sicilianë dhe Rozalino Pilos, filloi kryengritja në
Palermo,
112
e cila u shtyp shumë shpejt dhe udhëheqësit u dënuan. Bërthama e lëvizjes përbëhej nga
arbëreshë nga Sicilia dhe fshati Piana deli Arbëreshi. Përmendim këtu Spiridon Petën, Pietro Piedeskalçin,
Xhorxho Piedeskalin, Xhovani Karnesin, Françesko Alezin, etj. Krahas tyre, në mesin e republikanëve të
Sicilisë, gjendeshin dy ndër personalitetet më të shquara arbëreshe dhe përkrahësit kryesorë të ekspeditës së
të ―Të Njëmijtëve‖. Një prej tyre ishte Françesko Krispi.
113
Përgatitjet për kryengritje u bënë në fshatin Piana
deli Arbëreshi, i cili shquhej për ndihmën e dhënë forcave garibaldine. Për shqiptarët e Pianës, ka vlerësime
të shumta që vijnë nga figura si G. C. Aba. Ai ishte pjesëmarrës në ekspeditën e ― Të njëmijtëve ‖ dhe ka
shkruar për popullsinë e Pianës:
“Janë njerëz krenarë, të ndershëm, kryelartë për origjinën e tyre. Në këngët
e tyre, e ruajnë të gjallë ndjenjën e katër shekujve dhe ëndërrojnë ende që një prej gjakut të tyre do të
mundet një ditë t’i shpjerë në atdheun e vjetër, të largët‖. Shumë shqiptarë ndihmuan Garibaldin, shërbyen si
udhërrëfyes në rrugët që nuk i njihte. Këtë e pohon vetë Garibaldi në kujtimet e tij. Ai shkruan: ―
Popullsia e
Pianës dhe Parkos na ndihmoi shumë si ndihmës dhe njerëz praktikë ‖. Krahas Garibaldit, për rolin e Pianës
dhe të vendbanimeve të tjera arbëreshe, shkruan dhe Dora D`Istria:
“Qyteti i vogël i Pianës, qendra më e
112
V.N.Nevler,
Xhuzepe Garibaldi, (Rilindja: Prishtinë. 1969), 38
113
Francesco Crispi ( 4 tetor 1819- 12 gusht1901) ishte kryeministër i Italisë gjatë viteve 1887-1891 dhe 1893-1896.
11
madhe e banuar nga shqiptarë të Sicilisë, zuri një vend të rëndësishëm në kryengritje”.
114
Edhe shqiptarët e
Lungros ndihmuan Garibaldin dhe lëvizjen e tij për liri e pavarësi. Lidhjet e forta mes palëve shqiptaro-
italiane tregohen nëpërmjet shprehjes të respektit dhe adhurimit për figurën e Garibaldit. Në mesazhin
―Shpata e Italisë‖, citohet respekti dhe adhurimi ndaj Garibaldit, ku shkruhej: ―
Bij trima të Epirit (të
Shqipërisë) pasardhësit e Skënderbeut, Marko Boçarit, do të shënojmë në mermer, orën, ditën që patën
nderin për t`i shfaqur një dëshmi dashurie çlirimtarit te Sicilisë dhe Napolit.‖
115
. Mendimi i Garibaldit për
arbëreshët shprehet qartë. Në një proklamatë të nënshkruar nga Anselmo Lorekio, president i ―La Societa
Nazionale Albanese‖ (Shoqëria Kombëtare Shqiptare), gjenden fjalët e mëposhtme:
Ai fratelli di Shkjperia
... Në shumë raste, jemi treguar bij të denjë të atdheut tonë, Shqipërisë, sepse në një ditë të shënuar,
në të cilën luftuam për pavarësinë e atdheut tonë të dytë, Italisë, një grup vëllezërish tanë, ndër të
cilët, Domeniko Damisi, na bëri me dije mendimin e Xhuzepe Garibaldit, sipas të cilit shqiptarët janë
“Heronj që janë dalluar në të gjitha luftërat kundër dhunës dhe tiranisë…”
116
Krahas shqiptarëve të Pianas, edhe shqiptarët e Sicilisë morën pjesë në Rilindjen italiane. Ndër më të
përmendurit në dokumentet e kohës janë: vajza e re nga Piana, Xhovana Peta, e cila qe e para që solli
flamurin trengjyrësh të Italisë së bashkuar, Françesko Peta, kryetar i Komitetit të fshehtë në Piana, Pietro
Piedeskali, Antonio Petrota, Xhovani Suli, Xhuzepe Beniçi, Xhovani Karnezi, Nino Stati, Filipo Karini,
Salvatore Noçia e shumë të tjerë si Xhovani Dorsa, Luka Kuçia, Stefano Vacaroja, Nikola Mustaçia Antonio
Martalanoja, por edhe nga Palaco Adriano dhe Mexojusoja.
117
Lajmi për kryengritjen në Sicili u përhap
shumë shpejt në gjithë Italinë. Garibaldi, për të vazhduar projektin e tij, duhej të kishte forca të shumta
ushtarake, gjë që e arriti deri diku më mbështetjen që dha popullsia vullnetare italiane dhe shqiptare. Por
nevoja e bëri t‘i drejtohej
Mbretërisë së Piemontit për ndihmë. Nga Kavuri mori përgjigje negative për
ndihmën ushtarake, por jo vetëm kaq, ai u përpoq, përmes miqve të tij të afërt, të bindnin Garibaldin të hiqte
dorë nga ekspedita.
118
Arbëreshët qenë një mbështetje e fortë e Garibaldit dhe e veprimeve të tij luftarake në
Sicili dhe Kalabri. Lëvizjes kryengritëse në Sicili i erdhën në ndihmë Garibaldi me 1000 këmishëkuqtë e tij.
Arbëreshët morën pjesë dhe në qeverinë revolucionare të Garibaldit. Në vend që të
shpallej republika,
Italia e
Jugut u bashkua me Piemontin nën dinastinë e Savojës.
119
Por Garibaldi nuk u ndal dhe, më 6 maj 1860, me
―Të Njëmijtët‖ u nis nga bregdeti gjenovez dhe, pas 5 ditësh, zbarkoi në Marsala të Sicilisë, korri fitore në
Kalatafimi, hyri triumfalisht në Palermo ku u shpall ―diktator i Sicilisë‖, korri fitore në Milano dhe hyri në
Napoli, në Kastelfidardo e në Volturno. Në Palermo, Garibaldi krijoi qeverinë e tij, me pjesëmarrës edhe tre
114
Dora d‘Istria, ―Shqiptarët e Italisë
”, Albania, nr.11 1923, 12-13
115
Xoxi, Shqipëtarët dhe Garibaldi, 208.
116
AQSH, F,6, D.3, f.1
117
Kol Kamsi, ―Shqiptarët e Italisë, kontributi i Italo- Shqiptarëve në Rilindjen Italiane
”,
Leka, 1937, 75.
118
Po aty.
119
Historia e Letërisë shqipe, (Prishtinë 1975), 295-296