28
Françesko Krispi Glavianon (1852-1939) nga Sicilia, studiuesin e letërsisë, gjuhës dhe folklorit shqiptar
Mikele Markiano, publicistin Anselmo Lorekio nga provinca e Katanzaros si dhe poetin Salvatore Braile.
187
S. Braile lindi në 12 maj 1872 në San Demetrio Korone, një prej qendrave më të rëndësishme intelektuale
arbëreshe, njëkohësisht qendër e kolegjit të famshëm San Adriano (1794) . Në shekullin XIX, kjo u bë
qendra më e rëndësishme kulturore në Kalabri, nga e cila dolën njerëz të shquar të jetës kulturore dhe
politike arbëreshe, që dhanë kontributin e tyre duke mbështetur lëvizjen revolucionare italiane të Rilindjes.
Prindërit e tij nuk kishin as dhe shkollimin fillor. Pavarësisht gjendjes jo të mirë
ekonomike, arritën që një
nga pesë fëmijët e tyre ta shkollonin. Këtë fat e pati Salvatorja, i cili ndoqi kolegjin e San Adrianos.
Ndonëse, sipas të dhënave, thuhet që i ndërpreu studimet për shkak të vështirësive ekonomike, arriti që, duke
punuar si telegrafist, të siguronte mundësitë ekonomike që të paguante kurse letërsie dhe të përfundonte në
këtë mënyrë studimet liceale.
188
U emërua, nga viti 1924-1926, nga Ministria e Arsimit si mësues i letërsisë
në Shqipëri, në gjimnazin e Françeskanëve në Shkodër, drejtor i të cilit ishte Gjergj Fishta. Braile ishte
lëvrues i gjuhës shqipe dhe shkrimtar i prozave dhe poezive të mira, origjinale dhe të përkthyera. Në 1924,
botoi në Shkodër përkthimin bashkë me tekstin shqip origjinal të ―Komedianti-Satira për të ndershmit e San
Mitër Koronës: të poetit popullor Kostandin Beluçi.
189
Jetoi deri në moshën nëntëdhjetëvjeçare. Gjatë jetës kaloi shumë faza të historisë kulturore-letrare dhe
politike shqiptare. Nga shkrimet të tij është arritur të mblidhen 39 vepra lirike të periudhës kohore nga 1894
deri 1915. Periudha më produktive e tij qe koha kur u gjend në Shkodër, në funksionin e mësuesit të
letërsisë. Në këtë kohë, realizoi përkthime me vlerë si ajo që përmendëm pak më lart, ―Komedianti‖ si dhe
përfundoi, por pa arritur ta publikonte, përkthimin e historisë së Luçio Frikios të marrë nga ―
Appendice” e
Demetrio Kamardës.
190
Gjatë periudhës së fashizmit, kaloi nga veprat satirike në vepra më tepër me karakter
social-ekonomik. Vdiq në San Demetrio Korone në 1961.
Bernardo Bilota (1843-1919) ishte nxënës në Kolegjin e Shën Adrianit. Për një periudhë njëvjeçare,
qe profesor i letërsisë në kolegjin e Shën Mitrit. Ka realizuar shumë botime në italisht, në të cilat ka trajtuar
problemet etimologjike të gjuhës shqipe. Rreth problematikave të përhapjes së gjuhës shqipe dhe vështirësisë
të asimilimit të saj shfaqen hapur mendimet në letërkëmbimin mes Bilotës dhe De Radës. Në letrën dërguar
De Radës nga Frashineto, krahas të hollave që i dërgon Bilota De Radës në këmbim të gazetës ―Flamuri i
Arbrit‖, i nis dhe disa lireta të tjera për të importuar vëllimin e Skënderbeut. Autori i letrës shprehet se ka
shkruar shumë vjersha në gjuhën arbëreshe, të cilat do t‘i dërgojë më vonë për t‘i botuar në periodikun ―F.
Arbrit‖. Nga ana tjetër, De Rada shpreh keqardhjen e thellë se, me përpjekje e italianizimit, vendet dhe gjuha
187
Bugliari,
Il contributo di personalita italo-albanesi al unita dItalia, 118
188
Giuseppe Faraco,
Salvatore Braile, (Quaderni di Zjari, 1991), 11-12
189
Petrotta,
In memoria di Papas Petrotta, Scuola, 381
190
Faraco,
Salvatore Braile, 15-17
29
shqipe do të zhdukeshin në një kohë të shkurtër.
191
Në letërkëmbimet mes tyre shfaq interes dhe një tjetër
letër dërguar De Radës. Më 4 maj 1886 nga Frashineto, Bilota dërgon një tjetër letër ku shprehet hapur
mendimi i tij, sipas të cilit kishte ardhur koha për të luftuar hapur kundër Turqisë në një moment kur disa
fuqi të mëdha kishin interesa që Turqia të qëndronte në këmbë. Ai mendon se, si armë e parë dhe e
fuqishme,
duhet të jetë mësimi dhe propagandimin i gjuhës shqipe. Këtë fakt ia shprehu hapur atij pikërisht në këtë
letër, si më poshtë:
“Për rilindjen e popujve të shtypur në luftën paqësore kundër tiranëve të tyre, duhet
ringjallur ndjenja e atdhedashurisë nëpërmjet gjuhës dhe penës.”
192
Sipas tij, përhapja e gjuhës së folur dhe
të shkruar shqipe është paresore dhe ka rëndësi të veçantë që populli shqiptar të mos asimilohet. Kjo është
mënyra më e mirë për të luftuar dhe fituar pavarësinë e dëshiruar. Publikoi pak vepra në gjuhën shqipe, një
ndër më të rëndësishmet është vepra ―
Shpata e Skënderbeut‖ botuar në Shqipëri.
193
Në dialektin e tij, botoi
në 1894 librin ―
Vjersha të Përljipem‖. Ka botuar vjersha dhe artikuj filologjie në të përkohshmet ―
Flamuri i
Arbërit”, në
“La Nazione Albaneze.” Bilota ka lënë dorëshkrime të pabotuara:
“Skënderbeu ndër fusha të
Dibrës së poshtme‖, poemë në dymbëdhjetë këngë,
“Minosse”, poemë epike,
“E bukura e botës” si dhe
“Martesa, doket e zakonet e Frashinetos”, përralla legjenda e novela të mbledhura nga populli për
folkloristin Anxhelo De Gubernatis, një fjalor filologjik shqip. Poezitë e Bilotës shquhen si dokumente të
rëndësishme që na pasqyrojnë të dialektin shqip të Frashinetos.
194
Françesko Krispi Glaviano, poet arbëresh, ishte kushëriri i shtetarit të madh F. Krispi. Lindi në
koloninë arbëreshe të Palaxo Adrianos më 27 qershor 1852
195
. Mësuesi i parë i tij ishte prifti Thanas Rixo,
më pas, për pesë vjet me radhë, studioi te Prof. Zef Grani veprat e klasikëve grekë dhe latinë, si dhe veprat e
shkrimtarëve të mëdhenj të letërsisë italiane. Më vonë, shkoi dhe studioi në Institutin privat Pizanti në
Palermo. Dëshira për të ndjekur studimet e larta e shtyu të shkonte në Romë, pranë kushërinjve të tij. Në këtë
kohë, F.Krispi ishte kryetar i Parlamentit Italian. Në 1883, folkloristi sicilian Zef Pitre po punonte për të
mbledhur këngë të vjetra, elemente të zakoneve dhe tradita të arbëreshëve. Ai kërkoi mbështetjen e
Françesko Krispi Glavianos dhe arriti, në bashkëpunim me të, të mbledhë rreth treqind fjalë të urta dhe dy
përralla. Zef Pitre më pas botoi në vëllimin XXIV të Bibliotekës së tij të traditave popullore, dy përralla dhe
70 proverba. Veprimtarinë letrare F. Glaviano e realizoi në fshatin e vet për një periudhë 30 vjeçare. Ai
shkroi vjersha, përktheu këngë dhe poema në gjuhën shqipe nga italishtja, njëkohësisht shkroi poezi në
gjuhën italiane me subjekte shqiptare.
196
F. K. Glaviano nuk arriti të futej në ndonjë fakultet,
po u gjend duke
punuar në zyrat e Krispit. I gjendur në këtë situatë, u kthye në vendin e tij. Në gazetën ―Kombi‖, më 21 janar
1908, botoi tri lirika të tij:
Kjeni Muskomed, Flamuri, Jasht Arbris, njëkohësisht një sprovë e përkthimit
191
AQSH, F.24, D.54, 1885, 144-145
192
AQSH, F.24, D.54, 1886, 161-162
193
Demetrio
Arbëria: storia, cultura, folklore, 84
194
Kamsi,
Shqipëtarët e Italisë, 367.
195
Po aty, 429
196
Po aty, 430