44
―Serafina Topia‖ botohet në vitin 1840. Kjo vepër ribotohet sërish në 1843 dhe, për herë të tretë, e riboton në
vitin 1898, në fund të jetës së tij, nën një titull të ri ―Një pasqyrë jete njerëzore‖. Në vitin 1848, boton një
poemë prej katër novelash me titull ―Rrëfime të Arbrit‖, novelën ―Diana‖ dhe një tragjedi ―Numidët‖.
251
Poeti iu përkushtua dhe mbledhjes së këngëve popullore. Ai botoi përmbledhjen e parë me këngë popullore
arbëreshe, ―Rapsodie di un poema albanese‖ në vitin 1866. Më vonë, De Rada e riboton në gazetën e vet
―Flamuri i Arbrit‖ me titull ― Rapsodi kombëtare‖. Edhe ―Milosaon‖ edhe ―Serafinën‖, poeti i ribotoi dy
herë. Vepra e jetës së De Radës ishte poema e madhe ―Skënderbeu i Pafan‖, të cilën e botoi në dymbëdhjetë
libra. Nga këto u botuan vetëm pesë. Poema epike kishte në qendër Skënderbeun dhe heronj të tjerë
legjendarë.
252
Krahas botimeve të përmendura më lart, De Rada ka botuar dhe vepra me karakter
autobiografik, vepra të cilat meritojnë vëmendje të veçantë. Përmendim ―Autograf” botuar në 1885,
―Autobiologjia”, në katër pjesë (1898-1899) dhe ―Testamenti poetik” (1902).
253
Njohja e krijimtarisë së tij
letrare, veprimtarisë shkencore, publicistike, politike dhe arsimore, na bën ta njohim më nga afër figurën e
De Radës.
Le të njihemi pak më nga afër me poemat e tij më të rëndësishme. Më poshtë do të flas për disa nga
poemat me të cilat De Rada la gjurmë në historinë e letërsisë shqiptare. Më vitin1836, De Rada botoi verën e
parë të plotë, poemën ―Këngët e Milosaos‖, me temë të dyfishtë, atdheu dhe dashuria. Me këtë vepër, poeti
godet në shenjë: poema spikati për bukuri dhe freski, pritet me mjaft ngrohtësi nga kritika dhe publiku, dhe
vlerësohet më vonë madje edhe jashtë Italisë.
254
Në kushtim të librit, De Rada theksonte se këto këngë do të
jenë dëshmi të lidhjeve shpirtërore me zakonet e lashta mes shqiptarëve dhe arbëreshëve kudo të gjenden ata.
De Rada, që i ri, çlirimin e atdheut të të parëve e shihte në bashkëpunim mes gjithë shqiptarëve, si atyre
brenda Shqipërisë, dhe atyre të shpërndarë në viset e tjera të botës, sidomos të arbëreshëve të Italisë, të cilët
kurrë nuk mund ta harronin atdheun dhe origjinën e tyre.
255
―Këngët e Milosaos‖ qe sprova e parë e një poeti
22 vjeçar
256
dhe ishte një arritje mjeshtërore e tij. E nis si një poemë dashurie, por rrugës, gjatë punimit,
sensibilizon njerëzit përmes figurës së heroit të tij, për të luftuar për çlirimin e atdheut të tyre. Pra poema
―Këngët e Milosaos‖ nuk është cilësuar thjesht si poemë lirike, por përmes saj bëhet thirrje për bashkim,
duke na dhënë një pasqyrë të qartë të betejave që po zhvilloheshin në Shkodër kundër osmanëve, në vitet
1833-1835. Poema ka rëndësi të madhe historike sepse me të fillon letërsia artistike, laike, demokratike dhe
kombëtare shqiptare. Ajo çfarë e përshkon veprën është karakteri patriotik. Rikrijohet një periudhë e
lavdishme e së kaluarës historike të popullit shqiptar. De Rada, poet i ri i kombit shqiptar , ngriti zërin për të
ardhmen e Shqipërisë dhe popullit shqiptar. Përmes figurës së Milosaos bën thirrje për bashkim dhe luftë të
251
Kodra, Erdhi dita e Arbrit., 72.
252
Po aty
253
De Rada, Autobiologjia, 11.
254
Kodra, Erdhi dita e Arbrit..,71.
255
Andrea Varfi, Këngët e Milosaos, (Prishtinë: Rilindja,1976), 12.
256
Zotos, Jeronim De Rada dhe autorët e tjerë arbëreshe, 356
45
përbashkët kundër osmanëve. Kurorëzimi i veprës është vdekja e heroit në fushën e luftës kundër të huajve.
Vepra u prit mjaft mirë nga kritika letrare e kohës. Në tetor të 1836, meqenëse në Napoli ra kolera, De Rada
rikthehet në Maqë, në katundin e vet, ku qëndroi dy vjet duke studiuar dhe iu përvesh punës që të lëvronte
dhe ngrinte lart gjuhën shqipe.
257
Tre vjet më vonë, pas botimit të veprës ―Këngët e Milosaos‖, botoi një
poemë të dytë, që i ngjan nga tema dhe problemet të parës, por me një qartësi më të madhe të idesë dhe një
ngjyrë më të theksuar historike. Poemën nuk e lënë të shohë dritë në Italinë e Burbonëve (shqetësohen dhe i
tremb ideja e një populli që do të ngrihet në luftë).
258
Kjo vepër ―Këngët e Serafina Topisë‖, ka në qendër
tashmë jo një djalë, por një vajzë me origjinë fisnike, Serafinën. Poemën ―Serafina Topia‖ poeti nisi ta
botojë, së pari si nënfletë te e përkohshmja e Konfortit në Napoli. Më pas, poeti arriti ta botojë veprën
pavarësisht vështirësive. Në këtë poemë, flet për luftën e drejtë të një populli kundër sundimit të huaj, për
luftën e popullit tonë kundër Turqisë në shekullin XV. Poema ishte njëkohësisht thirrje për bashkim të
toskëve dhe gegëve, në kohën kur ndarja krahinore ishte pengesë për lëvizjen tonë kombëtare. Censura
burbone, me sa dukej, e kuptoi veprën si një thirrje për bashkimin e Italisë. Për këtë arsye, nuk e la librin të
qarkullojë. Poema e Serafina Topias ishte një ekuivalente e Milosaos. Edhe në këtë vepër, ajo që mbisundon
është ndjenja e patriotizmit dhe e dashurisë për atdheun, e shprehur nga sakrifica e Serafina Topias. Letrat që
i dërgonte të atit, Mikelit, gjatë viteve 1840, dëshmojnë për interesin e madh që ngjalli botimi, se në ―Këngët
e Serafina Topisë‖ të cilat i quante ―Këngët shqiptare‖, ndjehej dashuria për Shqipërinë. Kjo vepër u
vlerësua për mbajtjen gjallë të traditës arbëreshe në dhé të huaj. Deri më sot, njihen katër variante të kësaj
vepre. Botimin e parë të një pjesë të saj e gjejmë në 8 tetor 1836 në të përkohshme ―Omnibus‖
259
. Varianti
më i hershëm i ―Serafina Topisë‖ ndodhet në Arkivin e Shtetit. Është i shkruar me dorën e De Radës, mban
titullin ―Strofat e Serafinës‖ dhe ka njëzet këngë. Ky version mund të jetë i vitit 1834. Por, në lidhje më
datën e saktë të hartimit të poemës ―Serafina Topia‖ janë shprehur mendime kundërthënëse. Varianti i dytë
dhe i plotë mendohet të ketë përfunduar në 20 shtator 1839. Varianti i tretë i botimit është i vitit 1843. Poema
ripërpunohet dhe ribotohet në fund të jetës së poetit në 1898, me titullin ―Një pasqyrë jete njerëzore‖. Në
vitet pasuese, De Rada tërhiqet pak nga punimet e veprave të mëdha duke u lokalizuar drejt botimeve në
gazeta dhe revista të kohës. Shumë artikuj i shkroi në të përkohshmen ― Viaggiatore‖
260
të Domeniko
Mauros, ku shprehu hapur qëllimet dhe idealet e tij patriotike dhe revolucionare, qëllime të cilat u mundua
t`ia transmetonte lexuesit arbëresh të Kalabrisë. Sipas tij, arbëreshët duhet të organizoheshin në një
kryengritje të përbashkët kundër regjimit shtypës së mbretit të Napolit. Në vitin 1850, botoi një përmbledhje
me katër poema me titull ―Rrëfimet e Arbrit‖, më pas novelën ―Diana‖ dhe një tragjedi ― Numidët‖.
261
257
De Rada, Autobiologjia, .17.
258
Kodra, Erdhi dita e Arbrit , 71.
259
Kastrati, Jeronim De Rada, .50.
260
Po aty, f.52
261
Kodra, Erdhi dita e Arbrit, 72
Dostları ilə paylaş: |