48
shoqëruara nga varfëria dhe vetmia, nuk e shteruan vrullin krijues të shkrimtarit të madh. Ai botoi dy librat e
fundit të ― Skëndërbeu i Pafan‖ dhe vepra të ndryshme historike, gjuhësore, letrare si ― Pellazgë e shqiptarë‖,
― Konferenca mbi gjuhën shqipe‖(1894), një pjesë jetëshkrimi me titull ― Autobiologjia‖, ripërpunon veprën
― Numidët‖ me subjekt nga luftërat e Romës me Kartagjenën. Në këtë kohë poeti ripërpunon rrënjësisht
― Këngët e Serafina Topisë‖ dhe kurorëzimin e punës së vet të gjatë krijuese me botimin e poemës nën titullin
e ri ― Një pasqyrë e jetës njerëzore‖(1908). Gjithashtu, De Rada merr përsipër të organizojë dy kongrese
gjuhësore arbëreshe, një më 1895 dhe një në 1897. Në vitet e fundit të jetës, De Rada ishte përsëri mësues i
shqipes në Shën Adrian. Pesë muaj para vdekjes, më 1902, De Rada boton veprën e vet të fundit ― Testamenti
Politik‖. Po atë vit, botohet nga kritiku i shquar Mikel Markianoi dhe kushëriri i tij, një monografi për jetën
dhe veprimtarinë e De Radës. Jeta e De Radës shuhet më 28 shkurt 1903.
271
Jeronim de Rada mbetet si një
nga figurat e shquara të Rilindjes sonë. Ai luftoi pa u epur, kundër çdo armiku të çështjes sonë kombëtare,
kundër politikës së shovinistëve ballkanas, e në mënyrë të veçantë atyre grekë, që donin të mbytnin lëvizjen
kombëtare të popullit tonë. Admiruesit e De Radës qenë të shumtë dhe ndonjëherë nga figurat më të njohura.
Një revistë e Parisit, ― Melusine‖, e quajti atë ― Orfeu pellazg dhe Homer shqiptar‖, ndërsa Dora d‘Istria
shkruante se ― poezitë e tij janë agimi i ditëve të lumtura të Shqipërisë”.
271
Kodra, Erdhi dite e Arbrit, 76.
49
KREU III
S
HTYPI ARBËRESH DHE ÇËSHTJA KOMBËTARE
3.1. Roli i shtypit të shkruar në mbrojtje të çështjes kombëtare shqiptare
Në fillimin e shekullit XIX, mes shqiptarëve filluan të shfaqeshin, ashtu si kishte ndodhur me popujt e
tjerë ballkanikë, rizgjime kulturore dhe kombëtare që, në masë të madhe, i atribuoheshin veprimtarisë nxitëse
kushtuar atdheut nga qendrat e emigrimit jashtë shtetit, më shumë se nga ato në brendësi të shtetit turk.
272
Nxitjet në këtë drejtim vinin sidomos nga kolonitë shqiptare të Italisë Jugore, që ndiqnin moton e Rilindjes
italiane dhe që i kishte tërhequr perspektiva e përhapjes së kësaj lëvizjeje edhe në Shqipëri, duke çuar në
rizgjimin kombëtar të këtij vendi. Në kuadër të një rilindjeje të tillë kombëtare u shfaqën nismat e para në
fushën e letrave në Itali nga ana e Vinçens Dorsës, Jeronim de Radës dhe Demetrio Kamardës. Ndërsa në
Shqipëri këto nisma u ndërmorën nga disa intelektualë lokalë si Zef Jubani. Kështu, pikërisht i
sipërpërmenduri Jubani, i cili në Shkodër kishte detyrën e sekretarit të Konsullit të Francës, porositi më
1871, në tipografinë e Triestes të kompanise austriake Lloid, shtypjen e një përmbledhjeje këngësh të
Shqipërisë Veriore, të përkthyera në italisht, duke u bashkëngjitur një tabelë fonetike të tyre në gjuhën e
origjinës, si dhe disa konsiderata paraprake mbi ―gjendjen morale dhe kulturën intelektuale të popullit
shqiptar‖.
273
Nisma të ngjashme kishin lulëzuar në Egjipt nga Thimi Mitko, edhe në Rumani e Bullgari. Këto
nisma ishin të drejtuara kryesisht nga përcaktimi i alfabetit dhe i rregullave gramatikore të gjuhës shqipe, si
dhe në mbledhjen e rapsodive, këngëve popullore dhe studimeve mbi folklorin. Por nuk mungonte edhe ideja
e pavarësimit të Shqipërisë.
274
Pararendës të lëvizjes që po ndiqnin pavarësinë ose, të paktën, autonominë e
Shqipërisë, ishin studiuesit e njohur shqiptaro-italianë si Jeronim de Rada, veprimtar sidomos që prej vitit
1848 me gazetën e tij ― Shqiptari i Italisë‖ e më pas me botimin periodik ― Flamuri Arbrit‖ i 1848-1887.
275
Krahas tij, kishte edhe një brez të tërë arbëreshësh të angazhuar në çështjen shqiptare si Vinçens Dorsa,
Dhimitër Kamarda dhe Zef Skiroi. Shtypi i kohës mbetet një burim me vlerë për ndriçimin sa më të plotë të
kësaj periudhe. Rrethanat në të cilat gjendej Shqipëria nën sundimin otoman, nuk lejuan që të lindte dhe të
përhapej shtypi periodik brenda vendit.
Vetëm jashtë Shqipërisë u arrit të krijoheshin periodikë të cilët ngritën zërin përpara Evropës, me
qëllim njohjen e ekzistencës së kombit shqiptar dhe të së drejtës së tij për të qenë shtet i lirë dhe i pavarur.
Gazetaria shqiptare luajti një rol të çmuar duke ndihmuar çështjen kombëtare. Arbëreshë si Jeronim De
272
Clayer, Arbëreshët e Italisë 1413-2007: antologji e autorëve francez..., 332.
273
Zef Jubani, Raccolti di canti populari e rapsodie di poemi albanesi, (Trieste 1871), 23
274
Historia e Shqipërisë ...,130
275
Ahmet Kondo, Flamuri i Arbrit: çështja kombëtare, (Tiranë: Naim Frashëri, 1967), 82
50
Rada, Anselmo Lorekio, Terenc Toçi, Zef Skiroi, etj., kontribuuan duke e bërë të njohur çështjen kombëtare
shqiptare në arenën ndërkombëtare. Këtë e realizuan duke u bërë nismëtarë në krijimin e organeve të para të
shtypit shqiptar në Itali. Nga ana kronologjike, sipas të dhënave që kemi deri sot, njihet si organ i parë i
shtypit shqiptar gazeta ―L’Albanese d’Italia‖ (―Arbëreshi i Italisë‖). Kjo gazetë doli në Napoli më 23 shkurt
1848. Në krye të saj qëndronte figura e Jeronim De Radës, rilindës i shquar i kohës. Jeronim de Rada botoi
një nga organet e shtypit më me rëndësi të kohës të quajtur ―Flamuri i Arbrit”, i cili filloi doli në Kalabri në
vitet 1883-1887, në dialektin e arbëreshëve të Kalabrisë dhe italisht. De Rada, përmes ―Flamurit të Arbrit‖ i
bëri të njohur Evropës se ekzistonte një komb shqiptar, i cili ka pasur një histori, një gjuhë, një traditë
historike e, si rezultat, kishte mjaft të drejtë të aspironte për lirinë dhe pavarësinë e tij. Krahas gazetave të
lartpërmendura, me nismën e poetit arbëresh Xhuzepe Skiroi, u botua në 1887 në gjuhën arbëreshe dhe
pjesërisht italisht Revista ―Arbëri i ri‖. Një gazetë tjetër me rëndësi ishte ―La nazione Albanese‖ me
drejtuesin e saj Anselmo Lorekio. Shtypi i kohës na tregon, edhe një herë, që ka dhënë ndihmesën e tij në
fushën shoqërore, kulturore dhe politike gjatë periudhës së Rilindjes kombëtare shqiptare. Shtypi arbëresh
lindi si nevojë e domosdoshmëri për vetë ekzistencën kombëtare dhe shoqërore të dhjetëra-mijëra
pasardhësve të breznive që emigruan nga viset e ndryshme shqiptare, duke u ngulitur në trevat italiane në
dhjetëvjeçarin e dytë të shekullit XV, sidomos pas vdekjes së Skënderbeut.
276
Shtypi arbëresh, që në
zanafillë dhe sot, ka vijuar dhe vijon të zhvillohet duke lënë gjurmë në jetën e arbëreshëve, në lidhjet
shqiptare dhe marrëdhëniet me Shqipërinë amë. Në gazetat e kohës, u trajtuan problematika të ndryshme të
fushave letrare, kulturore, gjuhësore, folkloristike, shoqërore, pa lënë mënjanë çështjet politike. Shtypi
arbëresh ka veçoritë e tij të krijimit dhe zhvillimit, që e bëjnë të ndryshëm nga zhvillimi i shtypit në vende të
tjera ku kishin emigruar shqiptarët. Gazetaria arbëreshe shfaqet si nismë e dy apo tre personaliteteve, të cilët,
për motive atdhetare, kulturore e shoqërore, botojnë një gazetë apo revistë (Jeronim De Rada, Zef Skiroi,
Françesko Stesi Petka, Antonio Argondiza, Genaria Lusi, Françesko Cicero, Rosalina Petrota, etj.).
277
Në të
njëjtën kohë, ai lindi dhe u krijua me synime të qarta për të paraqitur jo vetëm problematikat kulturore, por
dhe problemet sociale dhe politike që ndikonin në jetën e arbëreshëve jashtë vendit, por edhe atyre brenda
vendit. Shtypi u shfrytëzua për qëllime të qarta nga ana e figurave të rëndësishme të kohës si Anselmo
Lorekio, Terenc Toçi, Manilo Boniçi, etj., për të paraqitur orientimin e politikës zyrtare të shtetit ku kishin
lindur dhe jetuar. U botuan organe të shtypit si nismë e përfaqësuesve të qarqeve politike italiane në gjuhën
shqipe dhe italiane, me një platformë të qartë mbi Shqipërinë. Në këto organe të shtypit, numër pas numri,
shfaqeshin problematika të ndryshme. Aty trajtoheshin hapur çështjet politike, të paraqitura si nismë e
qarqeve politike të kohës. Në periudhën e Rilindjes kombëtare, depërtuan idetë iluministe, u hapën mundësi
konkrete për zhvillimin e arsimit në gjuhën shqipe në krahinat e banuara nga popullsi shqiptare. Për të
276
―Shtypi arbëresh mes informimit dhe kulturës‖, Albania, e shtunë 29 janar 2005, 21
277
Po aty, f.21
Dostları ilə paylaş: |