57
origjinën fillimi i shtypit shqiptar. Njëkohësisht, De Rada i bëri të njohur Evropës se ekzistonte një popull
shqiptar që kishte një histori, një gjuhë dhe tradita të forta, dhe aspironte pa frikë lirinë dhe pavarësinë.
298
Kjo revistë u themelua në 20 korrik 1883, në Koriliano Kalabro. Duke filluar nga 20 shtatori 1885, e
përkohshmja vazhdoi të botohej në Kozencë. Prej saj dolën 31 numra. Në këtë revistë bashkëpunuan
shqiptarë dhe arbëreshë të ndryshëm si Dara i Ri dhe Mitkoja.
299
―
Flamuri i Arbrit‖ doli në fillimet e viteve
‗80 të shekullit XIX, pas shpërndarjes së Lidhjes së Prizrenit, në ato vite kur lufta e popullit shqiptar po
kalonte nga qëndresë e armatosur në lëvizjen për fuqizimin e vetëdijes kombëtare, me anë të shoqërive
shqiptare, në gjirin e të cilave kishte nisur të krijohej një plejadë pendash në fushën e gjuhës e të botimeve
shqipe.
300
Revista njihet si organ luftarak që ndihmoi shumë në njohjen e luftës të popullit shqiptar në ato
vitet e jetës së saj (1883-1884), në një kohë kur fuqitë monarkiste fqinje synonin copëtimin e Shqipërisë për
të kënaqur interesat. Në kundërshtim me këto plane armiqësore, zgjerohej dhe lëvizja kombëtare shqiptare,
përhapej gjerësisht dhe ideja e sigurimit të autonomisë së Shqipërisë. Atdhetari De Rada nxori revistën me
qëllim që t`i tregonte botës se Shqipëria nuk është shprehje gjeografike, sikundër u tha në Kongresin e
Berlinit të vitit 1878. Revista e De Radës kishte një numër të madh bashkëpunëtorësh nga vende të
ndryshme. Vetë De Rada njihej si një figurë e madhe në opinionin publik evropian, jo vetëm si shkrimtar me
kulturë të gjerë, po si lëvrues i palodhur i gjuhës shqipe e si personalitet politik, publicist me një dinjitet
kombëtar. Studiues të dëgjuar të kohës si Nikolla Tomazeo, Çezare Kantu, Herman Boholc, Dora D‘Istria,
Anton Simagoi, Gustav Majer e mjaft të tjerë, kanë shprehur mendime për të duke e quajtur si pionier i
shtypit shqiptar.
301
De Rada e shfrytëzoi këtë të përkohshme për një mision fisnik, për të pasqyruar me të
gjitha format dëshirën e tij dhe të shqiptarëve të kudondodhur në botë, për të siguruar pavarësinë e
Shqipërisë. Për sa kohë qarkulloi kjo revistë, u prit me shumë ngrohtësi nga arbëreshët. Arbëreshi G. B.
Kadikamo, i drejtohej më këto fjalë inkurajuese themeluesit të saj, Jeronim De Radës: ―
Me ndërmarrjen tuaj
fisnike, ne të rinjtë arbëreshë presim, në çdo çast, të tingëllojë kambana e kryengritjes kombëtare në
Shqipërinë sonë, sepse dëshirojmë të derdhim edhe pikën e fundit të gjakut për të mirën e atdheut tonë të
dashur‖.
302
Përgëzime për themelimin e ―
Flamurit të Arbrit‖ mori edhe nga Dora d‘Istria. Ja si e përgëzon
ajo De Radën në një ndër letërkëmbimet e tyre të shumta:
Firence, 5 shtator 1883
Zotëri, po matesha t’ju shkruaja se me sa kënaqësi e kam marrë numrin e parë të “Flamuri i Arbrit”
dhe se nëpërmjet letrës tuaj mësova që edhe të tjerë veç meje e kanë vlerësuar drejt fletoren tuaj
patriotike dhe i kanë çmuar siç duhet përpjekjet tuaja fisnike. Me sa dukët se në fillim dhe numri i
299
Kondo,
Flamuri i Arbrit : çështja kombëtare, 16.
300
Oreste Camilo Mondalari,
Girolomo De Rada precursore della Nuova Albania, Archivo Storico dei Reduci di
Guerra, (Roma, 1939), 15.
301
Po aty
302
Kastrati,
Girolomo De Rada precursore della Nuova Albania,164.
58
pajtimeve është i kënaqshëm. Dua të besoj se flamuri i Shqiptarëve ka për të marshuar triumfues dhe
ka për t’u ngritur një ditë mbi majat e Shkodrës, fitimtar dhe udhëheqës i të mirave. Besoni zotëri se
askush më shumë se unë nuk e uron këtë gjë dhe kini mirësinë të pranoni të falat e mia vëllazërore.
303
Dora d’Istria
Më 15 janar 1844, në artikullin me titull ―E përkohshme botërore‖, De Rada shkruan kështu:
“Ndjejmë
gëzim t`ju njoftojmë se Flamuri ynë, i sapolindur, ka nisur të bëhet një e përkohshme botërore. Duke u
kërkuar në Francë, në Gjermani, në Austri, prej saj, tashmë, shkojnë 12 kopje në Amerikë, 3 në Azi, 12 në
Rumani,35 në Turqi, 11 në Greqi, 50 në Egjipt...”.
304
Të njëjtin fakt e konfirmon dhe Oreste Kamilo
Mondalari në veprën e tij, i cili thekson se e përkohshmja u prit mjaft mirë në Evropë dhe kishte abonentë
njerëz të shquar të letërsisë, kulturës, shkencës dhe politikës. Rreth 300 abonentë në Itali, Francë, Gjermani,
Austri, Hungari, Greqi, Turqi, Rumani, Egjipt, Shqipëri, ShBA, Argjentinë, Azi etj.
305
Në 5 qershor 1884,
revista ―
Melusine‖ e Parisit, një nga të përkohshmet më të përmendura të Evropës, nën titullin ―Organ
Kombëtar‖, ja si e recensonte ―
Flamurin e Arbrit‖: ―
Në një koloni shqiptare të Italisë del fletorja e zotni De
Radës. Ajo është një organ kombëtar, jo vetëm i ngujimeve arbëreshe të Italisë, por dhe i Shqipërisë së
mirëfilltë, që sot është ende nën turkun”. Revista, nga numri në numër, tërhiqte mjaft lexues dhe studiues
nga më të ndryshmit: arbëreshë, shqiptarë dhe të huaj. Më maj 1885, Tomaxo Kanifero shënonte se ―
Flamuri
i Arbrit‖ është një botim që pritet me interes nga një skaj i Evropës në tjetrin‖.
306
Kjo revistë u jepte një vend
të dobishëm krijimeve letrare, sidomos atyre të të rinjve arbëreshë. Aty u botuan tri aktet e para të dramës
―
Ermira‖
307
të Santorit. Në bashkëpunim me arbëreshët nga Kalabria dhe Sicilia, midis të cilëve Gavril Dora
i Riu, B. Bilota, Zef Skiroi, Pietro Kjara. Ndërmjet të tjerëve bashkëpunon dhe Thimi Mitro, P. Doci, A.
Cikozi, N. Naco, etj., të cilët i dërgonin shkrime të ndryshme, por më tepër njoftime mbi jetesën dhe ngjarjet
në Shqipëri. Në këtë organ bashkëpunuan dhe shkrimtarë e studiues të huaj, miq të Shqipërisë, si Dr. H.
Buhole, J. Knor, L. Berloev, R. Simogi, etj., të cilët janë marrë me probleme të gjuhës dhe letërsisë shqipe.
Marrëdhëniet e rregullta me udhëheqës të lëvizjes kombëtare dhe personalitete politike, letrare dhe
shkencave në Evropë, si C. Kante, N. Tomaleo, H. Buhole, L. Benloev, G. Majer, etj., e bënë revistën
―
Flamuri i Arbrit‖ një organ me dinjitet publicistik në opinionin publik të Evropës dhe një mjet luftarak për
çështjen shqiptare. De Rada pasqyroi në revistën e tij dëshirat e mëdha të popullit shqiptar për të jetuar i lirë
dhe i pavarur, sikurse del nga letrat që i kanë dërguar lexuesit por edhe figura të shquara të kohës ku
shprehnin përgëzimet, fjalët e ngrohta dhe dashamirësinë për çështjen shqiptare.
308
Mjafton të përmendim
disa nga letrat për të kuptuar dashamirësinë me të cilën u prit botimi i gazetës ―
Flamuri i Arbrit‖.
303
Kondo,
Erdhi dita e Arbrit, 212
304
Kastrati,
Girolomo De Rada precursore della Nuova Albania,165.
305
Mondalari,
Indipendenca Shqiptare,15
306
Jub Kastrati, Tribuna e Gazetarit,Nr.5,1983,f.33
307
Kodra,
Erdhi dite e Arbrit, 75
308
Po aty