Republika e shqipërisë universiteti I tiranëS FAKULTETI I HISTOrisë dhe I filologjisë DEPARTAMENTI I HISTOrisë
Yüklə 5,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
89 Në fund, i uron shëndet të mirë De Radës që mund të kontribuojë sa më pare në përmirësimin e gjendjes së kolegjit kombëtar të Shën-Adrianit 410 . Çezare Kantu, në veprën ―Rite,gjuha shqiptare mes kundërtive të mëdha‖, theksonte se Jeronim De Rada themeloi një gazetë, kompozoi një poemë dhe është konsideruar si patriarku i gjuhës. Duke i shkrirë gjithë të ardhurat dhe jetën për ngritjen e vendit dhe gjuhës së tij, më në fund ia doli mbanë të ngrinte një katedër shqiptare në kolegjin e Shën Dhimitër Koronës. Këtë katedër e mbajti fillimisht De Rada i cili, në 1982, e mori nga një admirues i tij, Paskuale Ulano, asokohe ministër, të cilin e kishte njohur përmes Françesko Krispit. Në këtë katedër, në ―Aioli‖, gazetë e Frederiko Miskulit, shkruhet:―…me qëllim që të mbahet i gjallë kulti i gjuhës kombëtare të kolonive shqiptare,në kolegjin Shën Dhimitër do të krijohet katedra për studimin dhe mësimin e kësaj gjuhe…nga profesori Jeronim De Rada‖. 411 Lidhur me formimin e tij dhe kërkesave për ndihmë nga shqiptarët flitet në letrat dërguar Shën Adrianit në San Demetrio Korone, siç del edhe nga një interpelancë mbi politikën e jashtme italiane në Shqipëri, paraqitur në parlament nga Luixhi Gaetani di Laurencana. 412 Në një letër të dërguar nga Françesko Mauro një personi të panjohur, thuhej se duhej që të mblidheshin fonde dhe t`i bëhej thirrje rinisë që të ishte gati për një ndërhyrje në ndihmë të Shqipërisë. Më 15 nëntor 1902, vetëm tre muaj para se të vdiste, në fjalën përuruese të vitit shkollor, De Rada theksonte: ―Rihapja e një shkolle shqipe në Kolegjin tonë na mbush, o djelmosha bashkatdhetarë, me një kënaqësi e me besim në të ardhmen. Prandaj, ngritjen e katedrës së re të gjuhës shqipe mund ta konsiderojmë, në radhë të parë, si faktor historik, me anë të së cilës do të përkrahim ringjalljen e popullit shqiptar”. 413 Gjatë periudhës që zgjati mësimi i shqipes në Kolegjin e Shën Adrianit, u botua një varg tekstesh shkollore, programesh e planesh mësimore, me shumë rëndësi për historinë e mendimit pedagogjik shqiptar dhe të shkollës shqipe. Mund të përmendim ―Leksione të gjuhës shqipe‖ (1892), ―Konferenca mbi vjetërsinë e gjuhës shqipe‖ (1893), ―Tiparet e gjuhës shqipe dhe gramatika e saj‖ (1894), ―Abetarja e gjuhës shqipe‖ (1896), etj. 414 Kolegji i Shën Adrianit, pikërisht në kohë të vështira e të turbullta për Shqipërinë, shërbeu edhe si qendër kulture e edukimi për rininë shqiptare. Që prej vitit 1898 deri më 1919, aty ndoqën mësimet mbi njëqind intelektualë shqiptarë, të cilët u bënë veprimtarë entuziastë në shërbim të atdheut e të arsimit kombëtar. Lidhjet me Italinë nuk i kishin ruajtur vetëm shkrimtarët arbëreshë, por njëkohësisht dhe klerikët katolikë shkodranë, mirditorë dhe malësorë, të cilët përgjatë shekujve kishin përfunduar studimet në Itali. Nga bankat e këtij kolegji, kanë dalë 100 djemtë rinj shqiptar të cilët i shërbyen atdheut më entuziazëm dhe devotshmëri. Në vitin 1904, në kolegjin e Shën Adrianit në Shën Mitër Koronë vazhdonin studimet Kol 410 AQSH,F.24,D54/1,f.41 411 Mandalari, Indipendenca shqiptare, 52. 412 AQSH, F.24,D.8, f. 1-23 413 Jup Kastrati, ―Jeronim De Rada‖, 1979, 140. 414 Kabashi , Jeronim De Rada poetika e poemave, 93 90 Kamsi, Pjetër Troshani, Luigj Kodheli, Zef Kurti, Lazër Prendushi, Ndoc Martin Camaj 415 dhe Preng Doçi, që kishte përfunduar studimet në Kolegjin Urban në Romë në vitin 1871. Në vitet e fundit para pavarësisë, De Rada bashkëpunon me arbëreshët në të mirë të çështjes kombëtare. Një prej tyre ishte Luigj Gurakuqi, i cili dhe ai kishte përfunduar studimet e mesme në Shën Mitër Koronë dhe studimet e larta në Napoli. Kolegji i Shën Adrianit ishte një seminar për përgatitjen e klerikëve arbëreshë të ritit grek-bizantin. Megjithatë, intelektualët arbëreshë nuk e humbën identitetin e tyre kombëtar edhe në fillimet e këtij institucioni në shekullin XVIII, kur popujt identifikoheshin jo sipas gjuhës apo kulturës, por sipas ritit fetar që aplikonin. Që më 1796, arbëreshi Mikele Belushi, duke iu përgjigjur peshkopit të Rosanos, në Kalabri, që vepronte me të gjitha mjetet për t‘iu imponuar komuniteteve arbëreshe përreth nën mbikëqyrjen e kishës latine, theksonte: ―Zotëria juaj bën një gabim trashanik kur, duke përzier grekët me shqiptarët, i quan këta të fundit grekë kryelartë dhe gënjeshtarë. Shqiptarët, që përbëjnë popullsinë e Mbuzatit dhe të bashkësive të tjera të Kalabrisë, që ruajnë ritin grek, nuk janë njësoj si grekët; kanë origjinë të ndryshme, dallohen prej gjeneze, prej natyre e prej zakoni. Njëllojshmëria e të njëjtit rit fetar që ushtrojnë, nuk mjafton për të futur një përputhje të përgjithshme në të gjitha karakteret e tjera, që zakonisht ndryshojnë kombet midis tyre‖. 416 Shekulli i ri përkon tashmë me ngritjen e vetëdijes kombëtare këtej dhe përtej detit dhe shënon një kthesë të dukshme të ecurisë të këtij institucioni, sidomos në vitin 1900, kur në krye të kolegjit vendoset Angelo Skalabrini, i cili u kujdes që kolegji të zgjerohej edhe me hapjen e një shkolle normale në 1905, ku pati nxënës vetëm nga Shqipëria. Skalabrini synonte ta kthente kolegjin në lulëzimin e dikurshëm, por dhe ta përforconte atë dhe ta kthente në një Institut Ndërkombëtar 417 që mund të ishte plotësues i shkollave italiane në Orient. Qeveria italiane akordoi bursa të veçanta vetëm për nxënës nga Shqipëria të cilët do të formonin mësues të ardhshëm. Kështu, kolegji mori karakter mbarëkombëtar, duke u shndërruar në një qendër kulturore të edukimit të djemve të rinj shqiptarë, kohë në të cilën vendi ndodhej nën pushtimin osman. 418 Kolegji i Shën Adrianit, siç vë në dukje Antonio Guarashi, gjatë shekullit XIX ka qenë qendra kulturore më aktive e jugut në mbështetje të Rilindjes italiane. Gjatë viteve ‗20-‗30 të shekullit XIX, në këtë kolegj gjejmë një sërë figurash të rëndësishme të kulturës arbëreshe si Jeronim De Rada, Domeniko Mauro, Domeniko Strigari, Luixhi Petrasi dhe Anxhelo Bazile. Gjatë gjysmës së parë të atij shekulli, Kolegji kthehet në qendrat më aktive të lëvizjes antiburbone jo vetëm në nivel lokal, por dhe rajonal, duke u bërë i vetmi institucion që mbështeti organikisht Rilindjen në jug të Italisë. Krahas intelektualëve të përmendur në fund të shekullit XIX, nuk munguan edhe intelektualë të tjerë arbëreshë që vijuan të mbajnë gjallë angazhimin politik dhe kulturor, në mbështetje të çështjes kombëtare dhe të identitet arbëresh. Një rol të rëndësishëm në forcimin e ndërgjegjes kombëtare padyshim 415 Loka, Kuvendi i Fanit dhe pamundëisia e Piemontit Shqiptar, 42 416 Revista “Nëntori” nr. 3, 1983, f. 188. 417 ―Colegio di San Adriano,‖ La Nazione Albaneze, Nr14, 31 korrik 1900,7 418 A.Haxhi,T.Topalli, Kolegji i Shën Adrianit vatër e edukimit të dijeve‖,14. Yüklə 5,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|