93
4.2 Seminari arbëresh i Palermos
Një qendër tjetër e rëndësishme e kulturës shqiptare ishte Seminari Shqiptar i Palermos, i themeluar në
26 nëntor 1734, me nismën e at Xhorxhio Guxetës (1682-1756)
424
nga Piana dei Greçi. Ai themeloi
gjithashtu kolegjin e Marias, më 1733 në vendlindje, me qëllim e shenjtë që të përgatisë rininë e ritit greko-
katolik për rifillim të misioneve në Shqipëri.
425
Ai bënte pjesë në atë kohë në Kongregacionin e priftërinjve të
Olivetasë të Palermos. I shtyrë nga zelli i fuqishëm që digjet në shpirtin e njerëzve të mëdhenj kur është fjala
për të mirën e përgjithshme të kombit, falë vendosmërisë dhe kujdesit të palodhur, arriti të marrë asokohe
nga mbreti i dy Sicilive,
Karli i III, lejen për ngritjen e një kolegji ortodoks në Palermo, si dhe një donacion i
mjaftueshëm hequr nga të ardhurat e peshkopëve katolikë që kishin në juridiksion kolonitë.
426
Nevoja që
kishin arbëreshët e ritit bizantin për t‘u çliruar nga identifikimi me grekët nxiti interes të fortë te intelektualët
dhe klerikët arbëreshë, fillimisht të Kalabrisë, më pas të Sicilisë, të vinin në pah veçoritë kulturore dhe
gjuhësore të etnisë së tyre duke u quajtur italo-albanesi, ndërsa grekët filluan t`i quanin italo-greci.
Domosdoshmëria e kapërcimit të kësaj përzierje të rreme identitare etniko-fetare, si dhe shkëputjen nga ky
identifikim i jashtëm që binte ndesh me identitetin e brendshëm, i shtyu qarqet intelektuale arbëreshe t`u
paraprinin që në gjysmën e shekullit të XVIII, disa çështjeve si ajo e rizbulimit te origjinës etnike. Nga ai
moment e tutje, falë Guxetës dhe dishepujve e ndjekësve të tij, që drejtuan seminarin arbëresh të Palermos,
dallimi etnik por edhe historik brenda së njëjtës kishë katolike të ritit bizantin në Italinë jugore, mes ―italo-
grekëve‖ dhe ―italo-arbëreshëve‖
427
u konsolidua dhe u përhap duke u pranuar dhe zyrtarizuar gjithandej,
qysh me dokumentet papale. Kjo i dha dorë asaj çka mund ta përkufizojmë si ―Rilindja‖ e parë arbëreshe,
duke filluar që nga gjysma e shekullit XVIII, veçori e së cilës është tradita e mendimit ―arbërisht‖, e
transmetuar nga vepra dhe traktate, që, edhe pse dorëshkrime, qarkulluan mjaftueshëm, së pari mes
intelektualëve të shkollës sikulo-arbëreshe, e më pas të asaj kalabro-arbëreshe. Kësaj tradite i referohen një
sërë personalitetesh të njohura kishtare si Gjergj Guxeta, Pal Maria Parrino, Nikollë Filja e Nikollë Keta, të
cilët patën lidhje drejtpërdrejt apo tërthorazi me historinë e seminarit italo-grek-arbëresh të Palermos dhe
luajtën rol drejtues në këtë lëvizje që pati jehonë jo vetëm në qarqet kishtare, por edhe në nivel
―kombëtar‖.
428
Rezultatet e saj u ndien në fund të shekullit XVIII dhe në dhjetëvjetëshin e parë të shekullit XIX edhe
mbi elitën arbëreshe të hapësirave të tjera italo-jugore, kryesisht në Napoli dhe në Kalabri. Falë saj e
kuptojmë më mirë rolin përparues që patën për botën shqiptare elitat intelektuale të kolegjeve fetare të Italisë
424
Altimari, ―Gli Arbëresh d‘Italia per la rinascita, 130
425
Mandalari,
Indipendenca Shqiptare, 45
426
Dorsa,
Shqiptarët dhe misoini i tyre historik...., 115
427
Altimari,
Gli Arbëresh d’Italia per la rinascita…, 129.
428
Po aty
94
së Jugut, të cilët i dhanë jetë laboratorit të parë të ideologjisë albaniste dhe i çelën rrugë procesit të
ndërgjegjësimit kombëtar, edhe pse në shtratin e mendimit të shtatëqindës dhe të një tradite kulturore të
formësuar brenda kishës arbëreshe të ritit bizantin. Kështu, nisi një lëvizje nga e cila u themelua Seminari i
Palermos, që u konceptua si laborator i parë ideologjik për zbulimin e rrënjëve kombëtare shqiptare në
kontekstin arbëresh. Kjo veprimtari nisi falë vizionit të Gjergj Guxetës dhe më pas u përpunua nga
pasardhësit e tij Pal Maria Parrino dhe Nikolla Keta.
429
Këtë fakt e konfirmon dhe A. Lorekio në një shkrim
të tij në ―
La Nazione Albanese”, botim i vitit 1900, kushtuar Seminarit Shqiptar të Palermos. Në këtë shkrim,
paraqiten pjesë nga libri i studiuesit Xhuzepe Beniçi nga Piana dei Greçi. Në kapitullin e parë të librit, autori
shpreh rëndësinë e krijimit dhe forcimi të një qendre kulturore në Palermo, për ta shndërruar nga një
institut i
thjeshtë, në një seminar kulturor shqiptar. Beniçi shkruan: ―
Pa një qendër kulturore kombëtare, asimilimi i
këtyre kolonive do të kishte ndodhur me kohë”. Një shqiptar nga Piana dei Greçi, një prift, parashikoi dhe
parandaloi shkatërrimin. Me një entuziazëm të madh, duke përfituar nga njohuritë historike dhe teologjike që
gëzonte, goditi në dyert e të fuqishmëve të kohës, mblodhi të ardhura nga të gjithë kolonitë. Ai krijoi tri
qendra kulturore greko-shqiptare, një qendër për përgatitjen e klerikëve dhe një tjetër për vajza shqiptare.
Në fron, në vitin 1735 ishte Karli III, themelues i dinastisë burbone të dy Sicilive. Në këtë kohë prifti i
lartpërmendur (Gjergj Guxeta) u paraqit me një shkrim në dorë para sovranit, në të cilin shkruhej: ―
Zotëri,
unë jam veç një prift i thjeshtë, por vij t`ju ofroj Shqipërinë… Po ju lexoj disa dokumente nga të cilat
perceptova që juve ju përket Shqipëria. Mbretëria juaj plotësohet mbasi të zotërojë Adriatikun”.
430
Ky
shkrim dhe deklarim i priftit u pëlqye nga mbreti dhe thuhet që u vlerësua aq shumë sa i lejoi atij të hapte një
kolegj për të rinj shqiptarë të kolonive të Sicilisë. Nga ky kolegj dolën peshkopë të shquar, arkitektë të
suksesshëm, shkrimtarë dhe politikanë të shquar si Françesko Krispi, etj. Vite më pas, Krispi vizitoi
seminarin e Palermos dhe përgëzoi punën e tij në mbrojtje të çështjes kombëtare. Në fletoren ―
Il Giornale di
Sicilia‖ në 18 korrik 1898, shënohet një vizitë e Krispit në seminarin greko-shqiptar të Palermos ku ai kishte
marrë arsimin e parë, e aty, ndër të tjera, shkruheshin këto fjalë: ―
Me fjalë bujare shprehi shpresën qi sa më
parë Shqipnija të shkundi zgjedhën turke e të porosis nxanësit, në mënyrë të posaçme, studimin e gjuhës e të
letërsisë shqipe.
431
Pas hedhjes së hapit të parë, pra sigurimit të lejes nga mbreti Karli III për hapjen e
seminarit ortodoks të Palermos dhe përcaktimit të të ardhurave për peshkopin e ri, u miratua me dekret të 10
janarit 1784 emërimi i një peshkopit të parë italo-ortodoks në Palermo, Imzot Xhorxho Stasi, rektor i
Kolegjit Ortodoks po aty. Dekreti mbretëror pasoi nga ai i Papa Piut VI, një muaj më vonë, ku u caktua si
seli e peshkopatës Abacia e Shën Mërisë së Eulës në Dioqezën e Mesinës.
432
Pas tij, seminarin e udhëhoqën
429
Matteo Mandala, Paolo Maria Parrino e le origine dell‘Ideologia albanista‖në Pietro Di Marco e Alesandro Musco,
Aspeti della cultura bizantina ed albanese in Sicilia, Officina di Studi Medievali, Palermo 2005, 1-60.
430
―Il seminario Albanese di Palermo‖,
La Nazione Albanese, , nr..3, 15 shkurt 1900,7-8.
431
Zef Skiroi, Canti tradizionali ed altri saggi delle colonie albanesi di Sicilia,(Napoli, 1923), XLII.
432
Dorsa,
Shqiptarët dhe misoini i tyre historik.., 115