95
Gjergj Guxeta, Françesko Kiardiaro, Xhuzepe Krispi, Agostino Franko, Peshkopi i Ermopolit, Xhuzepe
Mari, peshkop i Tempe, Paolo Skiroi, peshkop nga Benda. Statusin e udhëheqësit të seminarit të Palermos e
mori Imzot Xhuzepe Krispi,
433
njeri i ditur në fushën helenistike dhe njohës i mirë i gjuhëve lindore dhe
lashtësisë së të parëve. Krispi është autor i disa veprave ndër të cilat spikat ―
Kurs për gramatikën greke‖, si
dhe ―
Sage‖ që iu bashkëngjit veprës ―
Atlante‖. Por nga kolonitë shqiptare kanë dalë dhe burra të tjerë të
shquar mes arbëreshëve të cilët kanë kushtuar energjitë e tyre e shpesh dhe jetën për ta bërë fenë katolike më
të ngulitur mes qytetarëve, më të qëndrueshme dhe kanë forcuar më tej lidhjen me gjuhën dhe traditat
shqiptare, për ta bërë më të fortë dashurinë për tokën amë, Shqipërinë, dhe më të gjallë dëshirën për të
bashkëpunuar në zgjimin e saj civil dhe fetar. Një dëshmi të tillë na jep peticioni dërguar Papa Benediktit XV
nga kleri i Piana dei Greçi në 1920. Krahas këtyre burrave të shquar, do të kujtojmë me mirënjohje Gjergj
Guxetën, themelues i Seminarit greko-shqiptar të Palermos. Përveç kolegjit, ai themeloi në Piana
―Bashkimin e Priftërinjve Ortodoks‖ dhe një ―Kolegj për vasha shqiptare‖. Krahas tij, përmendim At
Antonio Brankati, bashkëpunëtor kryesor i tij në ngritjen e ―Kolegjit të Marisë‖ sipas ritit ortodoks në Piana.
Paolo M. Parino shkroi një ―Disertacion për ritin ortodoks në Shqipëri‖ dhe një histori të ―Sakramenteve‖ që
ruhen ende sot në bibliotekën e Kolegjit Ortodoks në Palermo. Një tjetër figurë e shquar ishte Nikolla Keta,
rektor i Seminarit të Palermos. Ka lënë pas shumë shkrime me një fjalor të pasur shqip. Të tjerë njerëz të
shquar të Sicilisë do të ishin Konti Aleksandër Manzoni, një nga figurat më të ndritura të parlamentit sicilian
në 1821.
434
Përmendim njëkohësisht dhe Kostandin M. Kostandini, At Stefano Guxeta, Imzot Skiroin, Imzot
Bazil Matrangën.
Prania e këtyre dy qendrave kulturore i siguroi komunitetit arbëresh të Kozencës dhe
Palermos një trashëgimi historike dhe kulturore të rëndësishme, nga e cila u formua një drejtim i ri me një
sërë detyrimesh qytetare dhe intelektuale nën shtysën e zhvillimeve liberale demokratike në shoqërinë
italiane. Përveç formimit të intelektualëve dhe klerikëve progresistë, dy kolegjet luajtën rol në lëvizjen e
Rilindjes italiane dhe favorizuan zhvillimin e ndërgjegjes kombëtare të intelektualëve arbëreshë. Me kalimin
e viteve, falë lidhjeve të arbëreshëve me atdhetarët shqiptarë, vihet re një rritje e ndikimit italian në Shqipëri.
Ky ndikim u rrit dhe me bashkimin e Italisë u bë kërcënim serioz për interesat austro-hungareze në Shqipëri.
Në këtë situatë, rivaliteti italo-austriak pengoi shumë afrimin e arbëreshëve me atdheun e origjinës dhe
ndihmën e tyre në Rilindjen Kombëtare Shqiptare. Ndonëse arbëreshët i njihnin vështirësitë, nuk i ndalën
kurrë përpjekjet për ta ndihmuar atdheun e të parëve të vet. Ato u angazhuan në gjallërimin e veprimtarive
kulturore dhe në përpjekjet për të nxitur shqiptarët që të ngriheshin në luftë për pavarësinë e vendit.
435
Arbëreshët, pas mërgimit të tyre, e kishin kuptuar se mbijetesa e gjuhës, e zakoneve dhe e kulturës së tyre,
mund të arrihej vetëm nëse u dilnin zot pasurive shpirtërore e kulturore, se ndryshe do të asimiloheshin dhe
433
Xhuzepe Krispi (1781-1859) vjen nga e njëjta familje e mirënjohur e Françesko Krispit (1818-1901) figurë e shqua
e periudhës së bashkimit të Italisë, tri herë kryeministër i Italisë (1887-1896) dhe disa herë ministër i Italisë së Re.
434
Dorsa,
Shqiptarët dhe misoini i tyre historik..., 117.
435
S. Skëndi ―
Zgjimi kombëtar shqiptar‖, 202.
96
zhdukeshin. Historia e diasporës arbëreshe dëshmon bindshëm se sa të qëndrueshëm dhe sa këmbëngulës
kanë qenë dijetarët arbëreshë në përpjekjet e tyre për arsimin e nipërve dhe mbesave të Skënderbeut.
436
4.3 Kongresi i parë gjuhësor në Koriliano Kalabro
Një rol me rëndësi në pasqyrimin e çështjes kombëtare kanë luajtur kongreset gjuhësore të viteve 1895
dhe 1897, të cilët, krahas karakterit gjuhësor dhe letrar, shprehën dhe vullnetin politik të shqiptarëve të
Italisë.
437
Kongreset qenë fryt i propagandës të pandërprerë për idenë kombëtare të Jeronim De Radës të
mbajtur njëri në Koriliano Kalabro, tjetri në Lungro që mund ta quajmë kryeqytet të kolonive shqiptare të
Kalabrisë. Shtypi evropian i kohës evidentonte se një kulturë e lashtë arbërore po rizgjohej. Mbi 200 mijë
shqiptarë të larguar nga trojet e tyre, të shpërndarë në të gjithë Italinë e Jugut, po bashkoheshin për të mos
harruar identitetin e tyre. Në korrik të vitit 1895, u organizua një mbledhjeje në kolegjin kishtar të Shën
Adrianos në San Demetrio Korone, lindi një komitet i përkohshëm i kryesuar nga De Rada, i përbërë nga
Konforti, nga priftërinjtë Anton Argondica e Anxhel Ferrari, me pranimin e kryemurgut Luixh Lauda e të
Dr. Agostin Ribekos. Komiteti u morr me përgatitjen e një kongresi shqiptar, i thirrur në Koriliano
Kalabro.
438
Kongresi i Parë i shqiptarëve të Italisë, që u zhvillua për tri ditë me radhë, nga data 1 deri më 3
tetor të vitit 1895, në mjediset e Gjimnazit Garopoli Korilian Kalabro
439
( Kozencë), do të trajtonte çështje
mes gjuhës dhe historisë. Ky kongres u ndërmor me nismën e figurave si De Rada, Skiroi dhe Anselmo
Lorekio. Në të u mblodh shumica e intelektualëve arbëreshë që përfaqësonin thuajse të gjitha komunitetet
arbëreshe të Kalabrisë. Kongresi u udhëhoq nga Françesko Krispi i cilësuar ―
Shqiptar nga gjaku dhe
zemra‖.
440
Njëzet e pesë delegatët e Kongresit dhe 500 intelektualë të tjerë nga regjionet e Italisë së Jugut
(Kalabri, Kampania, Pulia dhe Sicili) e mbështetën këtë nismë duke lënë gjurmë të rëndësishme në ngjarjet
gjuhësore dhe historike të kombit. Po si u prit hapja e kongresit të parë gjuhësor nga patriotë e njerëz të
shquar të kohës? Nisma e De Radës dhe e patriotëve të tjerë gjeti gjerësisht mbështetje në Shqipërinë amë,
por dhe kudo ku jetonin shqiptarë. Vetë Françesko Krispi shprehet kështu për nismën e De Radës: ―
Gëzohem
që keni thirrur kongresin shqiptar me gjak e me zemër, gëzohem për këtë nismë, e cila ka qenë e nevojshme
për historinë e civilizimit shqiptar si dhe për lulëzimin e letërsisë së saj.‖
441
Në letërkëmbimet mes De Radës
dhe personaliteve të shquara të kohës, përmendim dhe një letër të dërguar nga Xhuzepina Knorr. Ajo i
436
Kastrati,
Jeronim De Rada, (Jeta dhe Veprat), 128.
437
Po aty
438
Xhemi Hajredini,
Diaspora Historike dhe kongresi i parë i shqiptarëve të Italisë,2015
439
Loka
Kuvendi i Fanit dhe pamundësia e Piemontit Shqiptar, 120
440
Hajredini, Diaspoea Historike dhe kongresi i parë i shqiptarëve të Italisë. Art. i cit, 2015
441
―
Giolomo De Rada‘, Djalëria, Viti IX,V.II,Nr 4,192
8,f.7