149
italiane ishte pengesa kryesore e kësaj ekspedite të Garibaldit, por pati edhe faktorë të tjerë që, direkt apo
tërthorazi, ndikuan negativisht në mosrealizimin e këtij projekti.
Faik Konica shprehet se ngurrimi në bashkëpunim mes shqiptarëve dhe arbëreshëve shihej në faktin se
ata ishin qytetarë italianë dhe do të vepronin në përputhje me interesat e qeverisë italiane. Së dyti, italo-
shqiptarët bashkëvepruan me irredentistët italianë dhe u akuzuan për krijimin e turbullirave ndaj qeverisë.
Një tjetër arsye që pengoi bashkëpunimin ishte fakti se nuk qe e lehtë për shqiptarët myslimanë të pranonin
të udhëhiqeshin nga të krishterët.
624
Këto ishin disa arsye që luajtën rolin e tyre në mosrealizimin e projektit
të bashkëpunimit, por pas tyre fshiheshin arsye më të forta. Do të doja ta lidhja këtë me rivalitetin e hershëm
italo-austriak në Shqipëri. Një rivalitet i tillë ndikonte edhe te mjaft figura shqiptare, të cilët mbajtën
qëndrime të ndryshme pro apo kundra secilës palë. Qëndrimi dyshues ndaj politikës italiane dhe veprimtarisë
italo-shqiptare bënte që të ankoheshin nga politika austro-hungareze. Qëndrimi pro austriak largonte edhe më
tepër premisat për bashkëpunimin me palën italiane. Udhëheqës shqiptarë si Faik Konica apo Shahin
Kolonja anuan nga Austro-Hungaria, prandaj nuk mund të reagonin pozitivisht ndaj një lëvizjeje që cënonte
Austro-Hungarinë dhe favorizonte Italinë. Faik Konica ishte deklaruar hapur ndaj këtij projekti,
kurse Shahin
Kolonja e shihte me dyshim veprimtarinë e italo-shqiptarëve, që i cilësonte të italianizuar.
625
Krahas reagimeve të personaliteteve shqiptare, pati dhe reagime nga figura të shquara italiane. I tillë
ishte Manlio Beniçi, drejtues i organit ―
Gazzeta Albanese‖ dhe ―
Corriere dei Balcani‖. Rreth ekspeditës së
R. Garibaldit pati polemika të shumta, madje dhe kritika lidhur me ndërhyrjen në Shqipëri. Dyshime lidhur
me qëllimet e gjeneralit lindën edhe te M. Beniçi. Ai iu lut Garibaldit të përforconte përpjekjet për të
mbështetur irredentizmin italian, krahas kësaj, çështjes shqiptare i bashkëngjiste programin për të krijuar një
federatë ballkanike mes kroatëve, serbëve dhe bullgarëve. Megjithatë, Beniçi ishte mbështetës i ekspeditës
garibaldine, sepse kjo ekspeditë do të ndihmonte në realizimin e projektit për një federatë ballkanike dhe një
koalicion i tillë do të siguronte rënien e influencës austriake në Ballkan. ―
Për Beniçin, Austria qe një armik
më i keq se turku, me të cilin do ishte e mundur të kuptoheshin ditën kur do njiheshin të drejtat tona
kombëtare, integriteti ynë territorial, me një autonomi të gjerë që do na lejonte të zhvillonim kulturën
shqiptare. Krahas Beniçit, përkrahës i lëvizjes italo-shqiptare ishte edhe ministri i punëve të jashtme Xhulio
Prineti. Qëndrim dashamirës ndaj italo-shqiptarëve pati dhe konti Luixhi Gaetani di Laurenzana, i cili
propozoi që ata të kishin përfaqësinë e tyre në parlamentin italian. Ajo që dëshironte deputeti italian ishte që
italo-shqiptarët të shërbenin si hallkë lidhëse mes Shqipërisë dhe Italisë. Duket qartë, nga të dhënat e shtypit
të kohës dhe burimeve të ndryshme, se lëvizja italo-shqiptare në favor të çështjes shqiptare, u përkrah nga
624
Po aty. f. 214
625
Skëndi ,
Zgjimi Kombëtar Shqiptar 1878 – 1912, 214.
150
figura të shquara të jetës politike italiane dhe shqiptare. Krahas miratimit pati edhe kundërshtime dhe, në të
njëjtën kohë, dyshime rreth kësaj lëvizjeje. Për sa i përket reagimit të qeverisë italiane, ai qe kontradiktor, në
fillim qe mbështetës e më pas pengues. Qe kjo një ndër arsyet që ekspedita e R. Garibaldit nuk u vu në
zbatim. L. Von Chlumecky, ekspert i politikës së jashtme të Austro-Hungarisë, shkruan se italo-shqiptarët
gjetën pak mbështetje nga ana italiane. Megjithatë, italo-shqiptarët vazhduan përpjekjet për të siguruar
opinionin publik të italianëve, këtë e realizuan nëpërmjet protestave, mocioneve, mitingjeve, konferencave
dhe shtypit. Në të njëjtën kohë, vepruan për të ngritur lart ndërgjegjen kombëtare. Thirrjet e Terenc Toçit
përmes disa letrave të tjera, siç ishte ajo e datës 28 prill 1911 apo 4 maj dhe 7 maj 1911, mbetën pa asnjë
përgjigje. Sërish më 15 maj 1911, ai i bën thirrjen e fundit Riçioti Garibaldit, por shpresat duken se po bien e
po veniten. Mesa kuptohet, Riçioti Garibaldi ishte tërhequr nga ekspedita garibaldine në Shqipëri. Në bazë të
të dhënave, mendohet se shkak i tërheqjes së tij të ketë qenë vetë qeveria italiane me në krye Xhiliotin.
Riçioti Garibaldi duket se i kishte mohuar traditat e lavdishme të këmishëkuqve, duke hequr dorë nga
dërgimi i trupave në Shqipëri. Kjo tingëllonte dhe si fyerje, jo vetëm ndaj shqiptarëve, por dhe ndaj vetë
italianëve, që me guxim heroik e fisnikëri të denjë kishin ofruar gjakun e tyre për çështjen e shqiptarëve të
shtypur.
626
Terenc Toçi dhe qeveria e tij, të gjendur në një situatë të tillë, menduan që të vepronin vetë, pa
ndihmën e garibaldinëve. U zgjerua veprimtaria e lëvizjes kombëtare ku besëlidhjes iu shtuan dhe krerë të
tjerë të Lezhës, Lurës, Shkrelit, Hotit, Kelmendit, Grudës, etj. Në këtë situatë, Terenc Toçi nisi vetë lëvizjet
kryengritëse, nuk priti më dhe vendosi të nisë sulmin në Lezhë dhe Shëngjin. Ky sulm pati rezultate modeste.
Sulmi në Lezhë, si rezultat i strategjive të gabuara dhe numrit të pakët të luftëtarëve dhe armatimeve,
dështoi. Edhe në jug të Shqipërisë, gjendja nuk qe më e mirë. Lajmet që vinin nuk ishin pozitive. Para se të
nisej, më 11 gusht 1911, shkoi në Mal të Zi ku, në Podgoricë, u takua me krerë të Mirditës, me të cilët
projektoi një bashkëpunim me toskët e jugut. I shpallur i padëshiruar nga Mali i Zi, ai u largua në Rijekë e
më pas në Tivar dhe, nga Tivari, në Bari.
627
Në Bari u mblodhën disa krerë të Mirditës, Dukagjinit,
Toskërisë.
628
Në këto rrethana, Terenc Toçit i mbetej vetëm që të nisej vetë drejt Italisë për të kërkuar
mbështetje. Pavarësisht tentativave të Terenc Toçit në Itali, nuk gjeti ndonjë mbështetje të madhe. Qarqet
politike italiane që u afruan me komitetin ―
Pro Albania‖ kishin frikë se mos cenoheshin interesat e tyre në
Itali.
Ato preferuan të tërhiqen, ashtu siç bëri dhe Riçioti Garibaldi, i cili deklaroi hapur se hiqte dorë nga
ekspedita e propaganduar me shumë bujë ―
në qoftë se ajo dëmton interesat diplomatike të Italisë‖.
629
Nga
ana tjetër, Austro-Hungaria u frikësohej ngjarjeve në Shqipërinë e Veriut, sepse kjo do të sillte dobësimin e
ndikimit të saj në Shqipëri në dobi të Italisë. Në valën e këtyre lëvizjeve kryengritëse dukej qartë dobësia e
626
Toccci,
Terenc Tocci babai im mendime dhe kujtime,36
627
Loka,
Kuvendi i Fanit dhe pamundëisia e Piemontit Shqiptar,113.
628
Po aty
629
Shpuza,
Arbëreshët dhe kryengritja e vitit 1911, 49.