156
edhe një të ardhme më të mirë. Ata u përpoqën që, përmes veprave të tyre, të ndihmonin në njohjen
më mirë të historisë së atdheut dhe njëkohësisht të kontribuonin në rilindjen e tij. Të shqetësuar për
të ardhmen e vendit dhe pjesëmarrës aktivë në lëvizjet për të siguruar pavarësinë apo autonominë e
Shqipërisë ishin figura si Jeronim De Rada, Vinçens Dorsa, Xhuzepe Skiroi, krahas tyre dhe
Françesko Krispi. Nisi një lëvizje kulturore, letrare dhe politike që i hapi rrugë zgjimit kombëtar
shqiptar.
Me rëndësi ishte edhe puna e arbëreshëve të Italisë, në shekullin XIX e në fillim të shekullit
XX, në lëmin
e studimeve shqiptare, sidomos të folklorit, gjuhës e letërsisë shqiptare.
Shtypi i kohës
mbetet një burim me vlerë për ndriçimin sa më të plotë të kësaj periudhe. Rrethanat në të cilat
gjendej Shqipëria nën sundimin otoman nuk lejuan që të lindte dhe të përhapej shtypi periodik
brenda vendit. Vetëm jashtë Shqipërisë u arrit që të krijoheshin periodikë, të cilët ngritën zërin në sy
të Evropës, me qëllim që të bënin të njohur ekzistencën e kombit shqiptar dhe të drejtën e tij për të
qenë shtet i lirë dhe i pavarur. Gazetaria shqiptare luajti një rol të çmuar duke ndihmuar çështjen
kombëtare. Arbëreshë si Jeronim De Rada, Anselmo Lorekio, Terenc Toçi, Zef Skiroi etj.,
kontribuuan duke e bërë të njohur çështjen kombëtare shqiptare në arenën ndërkombëtare. Këto
figura patriotike do ta nxisnin këtë veprimtari përmes themelimit me plot sakrifica të periodikëve të
parë shqiptarë si: ―
Flamuri i Arbrit‖, ―
L’Albanese d’Italia‖, ―
La Nazione Albanese‖. Disa gazeta të
tjera u botuan në Itali, në Shqipëri, por dhe vende të tjera në diasporën shqiptare, si
“Arbri i ri” që
doli më 31 mars 1887 në Palermo. ―
Illi i Arbëreshëve‖ (1896) ishte revista që u botua në zbatim të
vendimeve të Kongresit të parë gjuhësor shqiptar, të mbajtur nën kryesinë e Jeronim De Radës në
vitin 1895. Drejtori i saj, Artan Argondica, ishte njeri i kulturuar dhe studiues i gjuhës shqipe. Një
tjetër revistë e përdyjavshme e hartuar nga një grup të rinjsh italo-arbëreshë, mes tyre dhe Kozmo
Serembe, ishte ―
L’Albania Letteraria‖ botuar më 1897 në Koriliano Kalabro.
―
La nuova Albania‖
(1898-1904) ishte organ i komitetit politik shqiptar në Napoli, e përdyjavshme, që drejtohej nga
avokat Xhenaro Luzidoli që doli në 1893. Me ndërprerje vazhdoi të botohej dy vjet dhe rifilloi vitin
e tretë në 1 janar 1904. Një tjetër revistë ishte ―
Flamuri i Shqipërisë‖ më 1904, e përmuajshme e
themeluar nga Zef Skiroi në Napoli. Ishte revistë me format të madh, e hartuar nga vetë drejtori Zef
Skiroi që shkruante artikuj politikë në shqip dhe italisht. Në vitin 1912, shtypi arbëresh nuk reshti së
botuari revista të reja me përmbajtje politike, kulturore, historike e letrare.
Arbëreshët e Italisë, të shpërngulur në Gadishullin Apenin para dhe pas vdekjes së heroit tonë
kombëtar, Skënderbeut, kanë arritur të ruajnë gjënë më të çmuar si trashëgiminë më të shenjtë të të
parëve tanë, gjuhën amtare. Arbëreshët, përmes hapjes së institucioneve arsimore të rëndësishme, që
u bënë më pas dhe vatra kulturore, i siguruan komuniteteve arbëreshe në Itali, zhvillim arsimor dhe