RəQƏmsal iQTİsadiyyat, blokçeyn, kriptovalyuta



Yüklə 444,01 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix20.09.2018
ölçüsü444,01 Kb.
#69891


RƏQƏMSAL İQTİSADİYYAT, 

BLOKÇEYN, KRİPTOVALYUTA

Sabit Bağırov

17 Noyabr, 2017




Təqdimatın içindəkiləri:

Rəqəmsal iqtisadiyyat,



BLOKÇEYN, 

KRİPTOVALYUTA, 



BİTKOİN, 

Efirium, 



Mayninq, 

Smartkontrakt, 



İCO, 


TOKEN



Rəqəmsal iqtisadiyyat

Wikipedia-ya əsasən: «Elektron (rəqəmsal, veb, internet) iqtisadiyyat –

rəqəmsal texnologiyalara əsaslanan iqtisadi fəaliyyətdir. Söhbət 

proqram təminatı məhsullarının tərtibatı və satışından daha çox 

elektron biznesin və elektron ticarətin istehsal etdiyi elektron mallar və 

xidmətlərdən gedir. Elektron xidmətlərə və mallara görə ödənişlər daha 

çox halda elektron pullarla həyata keçirilir».

Elektron iqtisadiyyatın miqyasını qiymətləndirmək cəhdləri çətinliklərlə 

üzləşir. Elektron ticarəti ölçmək daha asandır.

Böyük Britaniyanın İnternet iqtisadiyyatı 2012-ci ildə ÜDM-in 8.3%, 2-

16-cı ildə isə 12%-nə bərabər olmuşdur.



Mərkəzli və mərkəzsiz sistemlər. 

Üstünlük: İnzibatçılığın,   təkmilləşdirmənin, 

miqyasın artırılması sadəliyi



Zəif cəhədi: Kənar müdaxilə təhlükəsi

Üstünlük: Dayanıqlılıq. Kənar 

müdaxilədən qorunma



Zəif cəhədi: Təkmilləşdirmənin və 

miqyasın artırılması çətinlikləri, 

inhisarçılıq təhlükəsi, sosial konsensus 

tələbi



Blockchain (Blokçeyn) - Verilərin paylanmış 

şəkildə saxlanması və işlənməsi texnolojisidir.




Blokçeynin əsasındakı prinsiplər

Verilərin paylaşılması. Verilər bazası hər kəsə və tam 

həcimdə çatımlıdır. Verilər bazası mərkəzləşdirilmiş idarə 

edilmir (PİRİNQ şəbəkəsi);

Bərabər hüquqluluq. İştiakçılar arasında heç bir ierarxiya 

yoxdur;


Şəffaflıq. Hər bir əməliyyat hər iştirakçıya açıqdır;

Təhlükəsizlik. Verilər bazası təiştirakçılarda təkrarlanır. 




Blokçeynin tədbiqi

1. Müxtəlif sahələrdə istifadənin mümkünlüyü söylənilir (torpaq kadastrı, 

notariuslar, seçkilər, səhiyyə, daşıma və s.);

2. Bu günə blokçeynin əsas tədbiq sahəsi kriptovalyutalardır;

3. Blokçeinin əsas mənfi cəhəti – böyük həcmdə elektrik enerjisi tələb edir

4. Açıq və bağlı blokçeynlər;

5. Tədbiqi gecikdirən əsas amillər:

 Qanunvericiliklə hələ ki tənzimlənməməsi;

 Hökumətlərin şübhə ilə yanaşması;

 Bank sektorunun ciddi ehtiyatlanması və s.




Kriptovalyutalar

Rəqəmsal (elektron) valyutanın növüdür. Yaradılması və nəzarət kriptoqrafik üsullara əsaslanır;



Kriptovalyutaların işlədilməsi BLOKÇEYN texnolojisinə əsaslanır;

Kriptovalyutaların hüquqi statusu müzakirə edilir;



Kriptovalyuta məvhumu ilk dəfə 2011 ildə Forbes jurnalında istifadə edilib (Bitkoinə həsr edilməş məqalədə);

Kriptovalyutalara xas olan əsas cəhəd nə daxili nə kənar administratorun olmamasıdır. Dövlət qurumları, banklar, 



məhkəmələr və s. Kriptovalyutalardakı tranzaksiyalara təsir edə bilməzlər;

Bu günə 1271 kriptovalyuta mövcuddur;



https://coinmarketcap.com/all/views/all/

Kriptovalyuta qəbul edən şirkətlər (misal olaraq): Microsoft, PayPal, Intuit, Jeep,  Overstock.com, DISH Network



WebMoney, ………

EXCHANGE:  



https://changelly.com/exchange/BTC/ETH/1?ref_id=coinmarketcap


Kriptovalyutaların inkişafında mühüm tarixlər:

1982 – Bizans qeneralları məsələsinin Lesli Lamport tərəfindən səlis riyazi həlli;

1989 – Devid Çaum tərəfindən ikili xərclər probleminin kriptoqrafik üsullarla həlli;

2005 – Nik Sabo tərəfindən kriptoqrafik üsullara və paylanmış verilər bazasına 

əsaslanan BitGold sistemi təklif edilir;

2008 – Satoşi Nakamotonun məqaləsində Bitkoin sistemi təqdim edilir;

2009 – İlk Bitcoin blokçeninin yaradılması;

2011 – 1 Bitkoin = 1 USD. Həmin ildə Bitkoina alternativ digər kriptovalyuta Litecoin 

təklif edilir;

2013 – 1 Bitkoin = 1 unsiya qızıl;

2014 – Bitkoin dövriyyəsi Western Union dövriyyəsini üstələyir;

2015 – Ethereum təqdim edilir;

2017, 10 noyabr – Bitkoinin dövriyyəsi = 119 mlrd, 1 Bitkoin = 



Bitkoin

Virtual pul vahididir;



Yaradıcısı Satoşi Nakamoto sayılır (şəxsin və ya qrupun adı);

Replikasiya (verilərin sinxronlaşdırılması) problemini həll edir;



İnamsızlıq problemini həll edir;

“proof of work” (işin sübutu) prinsipinə əsaslanır;



Hesablanmır – «ovlanır» - hasil edilir. Bu prosesə MAYNİNQ deyilir;

«Ovlayanlar» - «mədənçilərdir» (mayninqçilər) adlanır; 



«Ovlama» xüsusi proqram sistemi vasitəsi ilə həyata keçirilir;

Proqram sistemi pulsuz əldə edilə bilər: 



https://www.nicehash.com/


Bitkoin

Mayninqçilər bitkoini öz və ya başqalarının kompyüterlərində ovlaya 



bilərlər;

Mayning: 1) PC-də; 2) ASİC-də (xüsusi inteqral sxem); 3) Rig farm-da aparıla 



bilər. 

https://www.buybitcoinworldwide.com/mining/hardware/

Mayninqçilər zəhmətlərinin əvəzi olaraq bitkoinlər qazanır;



Mayning az olmayan miqdarda elektrik enerjisi istifadə edir. Ekspertlərin 

hesablamalarına görə bu gün dünya üzrə mayninqə sərf olunan elektrik 

enerjisi İrlandiyanın sərfini aşıb. 

https://www.youtube.com/watch?v=0PSYJENUcNw

Cəmi 21 mln bitkoin ovlana bilər;



Bir Bitkoin 100 000 000 satoşiyə bölünür;

Bitcion volotildir




Bitkoinin əsas alqoritmik xüsusiyyətləri

Tranzaksiyalar iki açarla qorunur: açıq və gizli;



Məlumatları şifrələmək üçün Haş funksiyalarından istifadə edilir;

Hər 10 dəqiqədən bir bütün toplanmış tranzaksiyalar cüt-cüt Haşlanır 



və yoxlanılır;

Uğurlu yoxlamanın sonunda yeni blok öncəki bloklara əlavə edilir;




Ethereum

2015 – ci ildə təqdim edilib. İlk İCO layihəsi olmuşdur və qısa müddətdə 

18 milyon toplaya bilmişdir.

Yaradıcısı: Vitalik Buterin (Rusiya və Kanada vətəndaşı), 31.01.1994

https://www.myetherwallet.com/#generate-wallet



Ripple (XPR)

Ripple ən geniş yayılmış və etibarlı kriptovalyutadır;



Ripple banklar və digər maliyyə institutları arası ödənişlər şəbəkəsidir;

Bu şəbəkə vasitəsi ilə həm adi Fiat pullar, kriprovalyutalar və digər aktivlər 



(o cümlədən qızıl) ötürülə bilər;

Banklararası digər ödəniş şəbəkələri ilə müqaisədə Ripple-nin üstünlükləri:



- Yüksək sürət (ödənişlər cəmi 5-10 saniə çəkir);

- Təhlükəsizlik;

- Konfidensallıq;

- Xidmətin ucuzluğu.




Ripple

Bu kriptovalyuta ovlanmır. Onu yalnız almaq və ya öz hesablayıcı 



resurslarınızı Ripple əməkdaşlıq etdiyi elmi və səhiyyə layihələrə təqdim 

etməklə əldə etmək mümkündür;

Ripple yarandığı zaman cəmi yüz milliard Ripple sikkəsi buraxılıb istifadəyə. 



Bu artırıla bilməz. Hələ ki dövriyyədə təxminən 38 milliard Ripple sikkəsi 

var;


Banklar arası ödənişlər edildikdə sistem ən uğurlu mübadilə variantla bunu 

edir;



Banklar sistemə qoşulmağa təşviq edilir. Qoşulduqda onlar milyonlarla 



Ripple sikkəsi hədiyə edilir;

https://ripple.com/




Haş funksiyalar

y = f(x)

Burada x – müəyyən işarələr ardıcıllığıdır; y – funksiyaya uyğun alınan şifrdir;

1. Kompyüterləşmənin ilk mərhələsində əsas yoxlama üsulu Kontrol Cəmi olub:

= ∑


( )

2. İstifadə edilən Haş funksiyalar: DM-5, DM-6E, Sha – 256, ...

3. Digər növ funksiyalar

4. Haş funksiyalar böyük mətni, məsələn 500 səhifəlik kitabı 30 (və ya digər) 

işarədən ibarət bir sətrdə əks etdirməyə imkan verir. 



Bloklar

Blok


 1

• Haş


• Öncəki Haş

• Yazı 1


• Yazı 2

• ...


• ...

• ...


• Yazı N

Blok 2


• Haş

• Öncəki Haş

• Yazı 1

• Yazı 2


• ...

• ...


• ...

• Yazı N2

Blok M

• Haş


• Öncəki Haş

• Yazı 1


• Yazı 2

• ...


• ...

• ...


• Yazı NM


Blokçeyn necə işləyir 


ICO (Initial Coin Offering)

Təxmini analoq – İPO (Initial Public Offering)

İCO hazırda, əsasən yeni kriptovalyutaların, kriptovalyuta birjalarının, müxtəlif blokçeyn 

alətlərinin yaradılması məqsədini daşıyan yeni startapların sərmayə (investisiya) toplamaq 

üsuludur. Fərq əsasən ondadır ki, İCO zamanı mülkiyyətdə yox gələcək məhsulda paylar 

satılır. Bu payların vahidinə TOKEN deyilir.

İCO-nu KROWDFUNDING (ing. Xalq Maliyyələşdirməsi. Termin 2006-cı ildən işlədilsədə 

üsulun tarixi böyükdür) növü kimi qeyd edirlər.

Ekspertlərin rəyincə, İCO vasitəsi ilə əldə edilən 1 USD vençur fondları vasitəsi ilə əldə 

olunan 3 USD-yə ekvivalentdir.

İCO xüsusi meydançalarda (birjalarda) elan edilir və elə buradaca TOKENlər satılır. 

https://icotracker.net/

2016-cı ildə İCO bazarında 300 mln.USD tıoplanmışdır. Bu il artıq miliardı keçib.



TOKEN

Təxmini analoq – səhm.

Token bəzi birjalarda alınır və satılır. Məsələn: Poloniex 

https://poloniex.com/

Tokenlər adi valyutaya və ya kriptovalyutaya alınır və satılır.

Bitkoini də ilk token hesab etmək olar. Maynerlər maraqlandırmaq üçün 

onlara məhz bitkoin ödənilir.

Məsələn, Siz hansısa yeni sosial şəbəkəni yaradırsınız, Sizə maliyyə 

gərəkir, Siz İCO elan edirsiniz, bu zaman sizin tokenlər yeni yaradılan 

sosial şəbəkədə reklam dəqiqələri ola bilər.




İCO prosesi

1. İdeyanızı anlaşılan dildə təsvir edirsiniz

2. İdeyanızın gerçəkləşməsi üçün tələb olunan maliyyə vəsaitini hesablayırsınız

3. TOKENlərin sayını müəyyənləşdirirsiniz 

4. Layihənizi elan edirsiniz və reklam kompaniyasını aparırsınız (o cümlədən 

professional və sosial şəbəkələrdə)

5. TOKEN-lərin paylanması 

6. Layihənin gerçəkləşdirilməsi




SMART kontraktlar

SMART akronimi ilk dəfə 1981-ci ildə bir məqalədə istifadə edilib və 

akronimdəki hərflər: Specific, Measurable, Assignable

(Achievable), Realistic (Relevant), Time-related (Time-bound)

SMART kontrakt termini Vitalik Buterin tərəfindən təklif edilib. Məqsəd, 

SMART kontraktlar keçməklə öhdəlikləri ...



İnternetin həyatımıza töhvələri:

1-ci mərhələ - Məlumatların uçotu

Elektron ünvan və yazışma;



Elektron ticarət;

Sosial Şəbəkələr;



Mobil əlavələr;

Böyük məlumat bazaları;



Bulud hesablamaları;



Xakerlər, Spaymerlər, Kibermoşenniklər



2-ci mərhələ - Dəyərlərin və Əşyaların interneti


TƏŞƏKKÜRLƏR

Yüklə 444,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə