Residivə görə cəza təyin edilməsi barədə Vəkillərin İxtisas Komissiyasının üzvü

Asudə

Anton Pavloviç Çexov

“Mərc” hekayəsi

Qaranlıq payız gecəsi idi. Qoca bank sahibi öz iş otağında o

başa‐bu  başa  addımlayıb  on  beş  il  öncə  bir  payız  günü

qonaqlıq verdiyini yada salırdı. Bu məclisə çox ağıllı insanlar,

alimlər,  müxbirlər  toplaşıb  maraqlı  söhbət  edirdilər.  Söz

ölüm  cəzasının  üstünə  gəlib  çıxdı.  Qonaqların  əksəriyyəti

ölüm  cəzasına  mənfi  yanaşırdılar.  Onlar  bu  cəza  üsulunu

köhnəlmiş, 

xristian 

ölkələrinə 

yaraşmayan 

və

mənəviyyatsızlıq adlandırırdılar. Bəzi məclis iştirakçılarının

fikrinə  görə,  ölüm  hökmü  hər  yerdə  ömürlük  azadlıqdan

məhrum etmə cəzasıyla əvəz edilməli idi.

— Sizinlə razılaşmıram, — deyərək ev sahibi dilləndi. — Nə

ölüm cəzasını, nə də ömürlük həbsin dadını bilmirəm, lakin

a  priori  söyləmək  mümkünsə,  onda,  məncə,  ölüm  cəzası

həbsdən daha əxlaqlı və humanistdir. Qətl tez öldürür, ömürlük həbs isə yavaş‐yavaş. Bu halda

hansı  cəllad  daha  insaflıdır?  Sizi  bir  neçə  dəqiqədə  öldürən,  yoxsa  canınızı  uzun  illər  ərzində

tədricən alan?

Qonaqlardan biri dedi :

— Hər ikisi eyni dərəcədə mənəviyyatsızlıqdır, çünki hər ikisi də eyni məqsəd daşıyır, həyatdan

məhrum etmə. Dövlət allah deyil, istəyəndə qaytara bilməyəcəyi bir şeyi onun almağa haqqı yoxdur.

Qonaqların arasında iyirmi beş yaşlı cavan bir hüquqşünas oturmuşdu. Onun fikrini soruşanda, o

dedi:

—  Ölüm  cəzası  da,  ömürlük  həbs  də  eyni  dərəcədə  mənəviyyatsızlıqdır,  lakin  bunların  birini

seçməyi  təklif  etsəydilər,  mən,  əlbəttə  ki,  ikincini  tərcih  edərdim.  Bir  təhər  yaşamaq  heç

yaşamamaqdan yaxşıdır.

Canlı mübahisə başladı. O zaman daha cavan və əsəbi olan bank sahibi birdən özündən çıxaraq,

yumruğunu masaya çırpıb gənc hüquqşünasa üz tutaraq qışqırdı:

—Yalandır! İki milyona mərc gəlirəm ki, qazamatda heç beş il də otura bilməzsiniz.

— Bu ciddi təklifdirsə, onda mərc gəlirəm ki, beş yox, on beş il oturaram, — deyərək hüquqşünas

cavab verdi.

Bankir çığırdı:

— On beş? Oldu! Cənablar, iki milyon qoyuram!

Hüquqşünas:

— Razıyam! Siz milyonlarınızı, mən isə öz azadlığımı qoyuram!

Bu vəhşi, mənasız mərc də beləcə baş tutdu! O zaman milyonlarının sayını bilməyən, ərköyün və

yelbeyin  bankir  mərcdən  heyrətə  gəlmişdi.  O,  şam  yeməyi  zamanı  hüquqşünasla  zarafat  edib

deyirdi:

— Cavan oğlan, hələ ki gec deyil, ağlınızı başınıza yığın. Mənim üçün iki milyon heç nədir, amma

siz ömrünüzün üç‐dörd ən gözəl illərini itirməyə risk edirsiniz. Üç‐dörd deyirəm, çünki bundan

artıq otura bilməyəcəksiniz. Bir də ki, ay bədbəxt, unutmayın ki, könüllü həbs məcburi həbsdən

daha  ağırdır.  Hər  an  azadlığa  çıxa  bilmə  imkanınızın  olması  bütün  mövcudluğunuzu

zəhərləyəcəkdir. Sizə yazığım gəlir!

İndi də bank sahibi o başa‐bu başa addımlayaraq, bütün bunları xatırlayıb özünə sual verirdi:

­  65 ­

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ V nömrə

---

— Nəyə lazım idi bu mərc? Hüquqşünas həyatının on beş ilini itirməyində, mənim isə iki milyonumu

çölə atmağımda nə fayda? Ölüm cəzasının ömürlük həbsdən daha pis və ya daha yaxşı olmasını

insanlara bu mərc sübut edə bilərmi heç? Yox, bir daha da yox. Bu, cəfəng və mənasızdır. Mənim

tərəfimdən bu addım tox adamın şıltaqlığı idi, hüquqşünasın tərəfindən isə — pula olan adi hərislik...

Sonra o, həmin gecədən sonra baş verənləri yada salır. Qərara alınır ki, hüquqşünas öz həbsini

ciddi nəzarət altında bankirin bağında tikilmiş kiçik evlərin birində keçirəcək. Şərtləşmişdilər ki,

oğlan on beş il ərzində otağın kandarından ayağını qoymaq, insan üzü, insan səsi eşitmək, məktub

və  qəzet  almaq  ixtiyarından  məhrum  olunur.  Musiqi  alətində  çalmaq,  kitab  oxumaq,  məktub

yazmaq, şərab içmək və tütün çəkmək ona qadağan deyildir. Ətraf aləmlə oğlanın ünsiyyəti, şərtə

görə, danışmayaraq, yalnız kiçik pəncərədən mümkün idi. Lazım olan kitabı, musiqi notlarını, şərab

və sair əşyaları ürəyi istədiyi qədər məktubla sifariş edə, amma yalnız pəncərədən ala bilərdi.

Həbsi çox ciddi şəkildə tək‐tənha keçirmək üçün müqavilə bütün ayrıntıları nəzərə alırdı. Bu sənədə

görə, hüquqşünas düz on beş il, 1870‐ci il 14 noyabr saat 12‐dən 1885‐ci il 14 noyabr saat 12‐dək

otaqda qalmalı idi. Hüquqşünas tərəfindən ən cüzi şəkildə şərtləri pozmaq cəhdi, danışılan vaxtın

bitməsinə iki dəqiqə qalmış hətta, iki milyonu ona vermək vəzifəsindən bank sahibini azad edəcəkdir.

Qısa məktublarından belə anlamaq olurdu ki, həbsin ilk ilində hüquqşünas təklik və darıxmaqdan

çox  əziyyət  çəkirdi.  Onun  otağından  gecə‐gündüz  royal  səsləri  eşidilirdi!  O,  şərab  və  tütündən

imtina edir. O yazır ki, şərab istəkləri coşdurur, istəklər isə məhbusun ilk düşmənləridir; bundan

əlavə,  yaxşı  şərab  içərkən  heç  kimi  görməməkdən  darıxdırıcı  bir  şey  yoxdur.  Tütün  isə  otaqda

havanı korlayır. Birinci il hüquqşünasa əsasən yüngül məzmunlu kitablar göndərilirdi: mürəkkəb

sevgi intriqalarıyla dolu romanlar, cinayət haqda və fantastik hekayələr, komediyalar və s.

İkinci il otaqda musiqi sədaları kəsilir və hüquqşünas məktublarında təkcə klassikləri tələb edir.

Beşinci il musiqi təzədən eşidilir və məhbus şərab istəyir. Pəncərədən ona nəzarət edən qulluqçular

söyləyirdilər ki, bütün bu il o, ancaq yeyir, içir və çarpayıda uzanır, tez‐tez əsnəyir, özü‐özüylə

hirsli‐hirsli danışır. Kitab oxumur. Hərdən gecələr yazmağa başlayır, çox yazır, səhərə yaxın da

bütün yazdıqlarını cırır. Bir neçə dəfə onun ağladığını eşidirlər.

Altıncı ilin ikinci yarısı məhbus cidd‐cəhdlə xarici dillər, fəlsəfə və tarix öyrənməklə məşğul olmağa

başlayır. O, bu elmlərə elə şövqlə baş vurur ki, bankir onun üçün yeni kitabları sifariş etməyi ancaq

çatdırırdı. Dörd il ərzində dustağın tələbi ilə təxminən altı yüz cild kitab sifariş olunur. Bu həvəs

dövrünün  arasında  bank  sahibi  məhbusdan  belə  bir  yazı  alır:  “Əziz  dustaqxana  gözətçim!  Bu

sətirləri sizə altı dildə yazıram. Onları başı çıxan adamlara göstərin, qoy oxusunlar. Bircə dənə də

səhv tapmasalar, yalvarıram sizə, onda əmr edin ki, bağda tüfəngdən göyə atəş açsınlar. Bu atəş,

səylərimin  hədərə  getməməsi  xəbərini  verər  mənə.  Bütün  əsrlər  və  ölkələrin  dahiləri  müxtəlif

dillərdə danışırlar, amma hamısında eyni alov yanmaqdadır. Aah, onları anladığıma görə nə qədər

xoşbəxt olduğumu bilsəydiniz kaş!” Məhbusun arzusu yerinə yetirilir. Bankir, bağda iki dəfə atəş

açmağa əmr verir.

10 ildən sonra hüquqşünas masa arxasında tərpənmədən oturub yalnız İncili oxuyur. Dörd ildə

altı yüz mürəkkəb kitabların öhdəsindən gələn adamın bircə dənə rahat, qalın olmayan bu kitabın

oxunmasına bir ilə yaxın sərf etməsi bankirə qəribə gəlirdi. İncilin ardınca sıra gəlir dinlərin tarixi

ilə ilahiyyata.

Həbsin son 2 ilində məhbus həddindən artıq çox, nə olsa oxuyur. O, gah təbii elmlərlə məşğul olur,

gah da Bayron və ya Şekspiri tələb edirdi. Hərdən dustaq eyni zamanda öz məktublarında kimya,

tibb dərsliyi, roman, hansısa fəlsəfi və ya ilahiyyat əsərini göndərməyi xahiş edirdi. Onun mütaliəsi,

gəmi qırıntıları arasında dənizdə üzən və həyatını xilas etmək üçün gah o gah da bu qırıntıdan

tutmağa çalışan adamın hərəkətlərinə bənzəyirdi!

II

Bank sahibi bunları yada salıb düşünürdü: “Sabah saat 12‐də o, azadlığa çıxacaq. Şərtə görə, ona

iki milyon ödəməliyəm. Ödəsəm — hər şey məhv olacaq: olan‐qalan pulumu da itirəcəyəm...”

­  66 ­

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ V nömrə

---

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ V nömrə

­  67 ­

On  beş  il  öncə  o,  milyonlarının  sayını  bilmirdi,  indi  isə  pulunun,  yoxsa  borclarının  daha  çox

olduğunu özündən soruşmağa qorxurdu.

Ehtiraslı birja oyunu, təhlükəli alver və qocalıqda da imtina edə bilmədiyi ehtirası tədricən işlərini

tənəzzülə  gətirib  çıxarmışdı.  Qorxmaz,  özünə  güvənən,  təkəbbürlü  zəngin  bu  kişi,  hər  kağız

bahalaşması və ucuzlaşmasında canına əsməcə düşən orta səviyyəli bankirə çevrilmişdi.

Ümidsizlik içində qalmış qoca, başını əlləriylə tutub öz‐özünə danışır:

—  Lənətə  gəlmiş  mərc!  Bu  adam  niyə  ölmədi?  Onun  hələ  qırx  yaşı  var.  Son  pullarımı  məndən

alacaq, evlənəcək, həyatdan ləzzət alacaq, birjada oynayacaq, mən isə dilənçi kimi paxıllıqla ona

baxıb ondan hər gün eyni sözləri eşidəcəyəm: “Həyatımın xoşbəxtliyinə görə sizə borcluyam, izin

verin sizə kömək edim!” Yox, bu lap ağ olar! İflas və rüsvayçılıqdan yeganə çıxış yolu varsa, o da

— bu adamın ölümüdür!

Saat üç oldu. Bankir diqqətlə qulaq asır: evdə hamı yatmış, pəncərədən üşümüş ağacların xışıltısı

gəlir ancaq. O, səssiz olmağa çalışaraq seyfindən on beş ildə açılmayan qapının açarını çıxarır,

paltosunu geyinib evdən çıxır.

Bağ, qaranlıq və soyuq idi. Kəskin nəm külək uğultuyla bağı bürüyüb ağacların rahatlığını pozurdu.

Bankir  gözlərini  nə  qədər  zilləsə  də,  nə  yeri,  nə  ağ  heykəlləri,  nə  bağdakı  tikilini,  nə  ağacları

görmürdü. O, tikili otaq yerləşən yerə yaxınlaşıb iki dəfə gözətçini səslədi. Cavab gəlmir. Yəqin,

gözətçi pis havadan gizlənib, ya mətbəxdə, ya da oranjereyada yatmışdı.

Qoca  düşünür:  “Niyyətimi  həyata  keçirməyə  gücüm  çatsa,  şübhə  ən  əvvəl  gözətçinin  üstünə

düşəcək.”

Qaranlıqda pilləkən və qapını tapıb tikilinin ön hissəsinə keçir, sonra çətinliklə kiçik dəhlizə keçib

kibrit  yandırır.  Burada  heç  kim  yoxdur.  Döşəksiz,  yorğansız  bir  çarpayı,  küncdə  də  çuğun  peç

qaraltısı görünürdü. Məhbusun otağına aparan qapının möhürləri yerində idi.

Kibrit sönəndən sonra həyəcandan titrəyən qoca, kiçik pəncərədən boylanır.

Məhbusun otağında zəif bir şam yanır. Oğlan masa arxasında oturmuş, yalnız kürəyi, başı və əlləri

görünür. Masanın da, yanındakı iki kürsü və xalça üstündə də açıq kitablar var.

Beş dəqiqə keçir, məhbus isə bir dəfə də olsun tərpənmir. On beş illik dustaqlıq, ona hərəkətsiz

oturmağı öyrətmişdi. Bank sahibi barmağı ilə pəncərəni döyür, dustaq isə bu səsə cavab olaraq

heç tərpənmir. Belə halda bankir ehtiyatla qapıdan möhürləri qoparıb açarı qıfıla salır. Paslanmış

qıfıldan xırıltı çıxır, qapı cırıldayır. Bu məqamda qoca, təəccüb və addım səslərini gözləyir, amma

üç dəqiqə keçir, qapının arxasında isə yenə də sakitlik duyulur. O, otağa keçməyə ürək edir.

Masa  arxasında  adi  adamlara  bənzəməyən  tərpənmədən  bir  insan  oturmuşdu.  Bu,  dəri  ilə

örtülmüş, uzun cod qıvrım saçları və pırtlaşıq saqqalı olan skelet idi. Sifətinin rəngi sarı, torpaq

rənginə bənzəyir, yanaqları batıq, kürəyi uzun və ensiz, saçlı başını tutan əli isə çox nazik və arıq

olduğundan,  ona  baxmaq  qorxunc  idi.  Saçlarına  artıq  dən  düşmüşdü,  qocalmış  üzgün  sifətə

baxanlardan heç kim inanmazdı da ki, bunun cəmi qırx yaşı var. O, yatmışdı… Masanın üstünə

əyilmiş başının önündə çox kiçik xətlə yazılmış bir kağız var idi.

Bankir düşünür: “Yazıq! Yatıb, yuxuda da, ola bilsin, milyonlarımı görür! Amma bu yarım‐meyiti

çarpayıya  atıb  balıncla  yüngülcə  ağzını  tutmağım  bəsdir  ki,  ən  vicdanlı  tibbi  yoxlama  da  zor

nəticəsində ölüm nişanələrini tapa bilməsin. Lakin əvvəl oxuyaq görək o, burada nə yazıb...”

Bank sahibi masanın üstündən kağızı götürüb aşağıdakıları oxuyur:

“Sabah saat 12‐də azad olub insanlarla ünsiyyətdə olma haqqımı əldə edirəm. Amma bu otağı tərk

edib günəşi görmədən öncə sizə bir neçə söz deməyi gərək bilirəm. Təmiz vicdanla və məni görən

tanrı  qarşısında  sizə  ərz  edirəm  ki,  azadlığa  da,  həyata  da,  sağlamlığa  da,  sizin  kitablarınızda

dünyanın nemətləri adlandırılan hər şeyə də nifrət edirəm.

On  beş  il  diqqətlə  yer  həyatını  öyrənmişəm.  Düzdür,  yeri  və  insanları  görmürdüm,  amma

kitablarınızda  ətirli  şərab  içirdim,  şərqilər  oxuyurdum,  meşələrdə  maral  və  vəhşi  qabanlar

ovlayırdım, qadınlar sevirdim… Dahi şairlərinizin sehri ilə yaradılan bulud kimi gözəllər yanıma

gəlib  mənə  kefləndirici  gözəl  nağıllar  pıçıldayırdılar.  Sizin  kitablarınızda  Elbrus  və  Monblanın

zirvələrinə dırmaşıb oradan səhər çağları günəşin doğmasını, axşamlar  da səmanın,  okeanın  və

---

A Z Ə R B A Y C A N   V Ə K İ L İ  ‐ V nömrə

­  68 ­

dağların başının qızılı rənglərə bürüməsini görürdüm. Oradan başımın üstündən qara buludları

yarıb şaxan ildırımları görürdüm.

Yaşıl meşələri, tarlaları, çayları, gölləri, şəhərləri görürdüm. Dəniz pərilərinin nəğmələrini və çoban

tütəyinin  havasını  duyurdum,  tanrı  haqda  mənimlə  söhbətləşməyə  uçub  gələn  gözəl  iblislərin

qanadlarını  oxşayırdım…  Sizin  kitablarda  dibsiz  dərələrə  atılırdım,  möcüzələr  yaradırdım,

öldürürdüm, şəhərləri atəşə verirdim, yeni dinlər təbliğ edirdim, bütöv dövlətləri fəth edirdim…

Kitablarınız  mənə  müdriklik  verdi.  Əsrlər  boyu  yorulmaz  insan  zəkasının  yaratdıqları,  başımda

kiçik topa kimi sıx yığışıbdır. Bilirəm ki, hamınızdan ağıllıyam.

Sizin  kitablarınıza  da,  dünyanın  bütün  nemətlərinə  və  müdrikliyə  də  nifrət  edirəm.  Hər  şey

əhəmiyyətsiz,  fani,  xəyali  və  aldadıcıdır.  Qürurlu,  müdrik  və  gözəl  olsanız  da,  ölüm,  zirzəmi

siçanlarıyla bərabər sizi də yer üzündən siləcəkdir. Nəslinizin, tarixinizin, dahiliklərinizin ölməzliyi

isə yer kürəsi ilə birlikdə donacaq ya da yanıb kül olacaqdır.

Siz dəli olmusunuz və yanlış yolla gedirsiniz. Yalanı — həqiqət, eybəcərliyi isə gözəllik hesab edirsiniz.

Birdən hansısa şərait üzündən alma və portağal ağaclarında meyvə yerinə qurbağa və kərtənkələlər

bitsəydi və ya qızılgüldən tərli at iyi gəlsəydi, təəccüblənərdiniz. Beləcə mən də göyü yerə dəyişən

sizlərə təəccüb edirəm. Sizi anlamaq istəmirəm.

Sizin yaşadıqlarınıza nifrətimi gerçəkdən göstərmək üçün bir zaman cənnət kimi arzuladığım, indi

də  nifrət  bəslədiyim  o  iki  milyondan  imtina  edirəm.  Onlara  yiyələnmək  hüququmdan  özümü

məhrum  etmək  üçün  buradan  şərtləşdirilmiş  vaxtdan  beş  saat  qabaq  çıxıb  bununla  müqaviləni

pozacağam… ”

Bunu oxuyan bankir kağızı masanın üstünə qoyur, qəribə adamı başından öpür, ağlayıb otaqdan

çıxır. Hələ heç zaman, hətta birjada güclü uduzmalardan sonra da o, özünə qarşı indiki kimi nifrət

hiss etməmişdi.

Qoca, evə gəldikdə çarpayıya uzanır, amma həyəcanla göz yaşları xeyli vaxt onu yuxuya getməyə

qoymur...

Sabahısı səhər çağı bənizi qaçmış gözətçilər qaçıb gəlib xəbər verirlər ki, otaqda yaşayan adamın

pəncərədən bağa düşdüyünü, darvazaya tərəf getdiyini, sonra da gözdən itdiyini görüblər.

Bank sahibi qulluqçularıyla birlikdə dərhal bağdakı otağa gedib məhbusun gerçəkdən də qaçdığının

şahidi olur. Artıq söz‐söhbətlər yaratmamaq üçün o, imtina kağızını masanın üstündən götürür,

evinə qayıdan kimi də onu seyfində gizlədir.

1888­ci il.