ƏSMƏR ƏLIYEV/V
hüququ» dorsliyindo gömrük rüsumlarını dolayı vergilərin bir növü kimi
adlandırır.' N.P. Kuçcryavcnko ümumiyyətlə ödəmələri vergi ödəmələri
kimi qruplaşdıraraq, gömrük rüsumlarını sonuncunun bir növü kimi
göstərir,- E.Y.Qraçeva və Q.P.Tolstopyatenkonun redaktəsi ilə yazılmış
«Maliyyə hüququ» dərsliyində isə rüsumlar vergilərdən fərqləndirilərək 3
növə bölünmüşdür: dövlət lüsumla- rı, regional rüsumlar və gömrük
rüsumları." V.İ.Əliyev gömrük rüsumunu ümumi mənada vergi təbiətli
qeyd etməklə, bir sıra ümumi xüsusiyyətlərini qeyd edir:
1.
Gömrük rüsumları özündə könüllü ödəmə əlamətlərini əks etdirmir.
Onun fikrincə, gömrük rüsumlarının ödənilməsi məcburi xarakter daşıyır və
dövlətin (hakimiyyətin) məcburiyyəti ilə təmin edilir;
2.
Gömrük rüsumu özündə hər hansı bir göstərilən xidmətə görə
ödəməni əks etdirmir və qarşılıqlı ödəmə olmadan alınır;
3.
Gömrük rüsumlarından daxilolmalar hər hansı dövlət orqanının
maliyyələşdirilməsinə yönəlmir. Belə ki, gömrük qanunvericiliyinə əsasən
onları dövlət büdcəsinə köçürürlər. Buna görə də onu ümumi mənada
vergilərə aid etmək olar;
4.
Gömrük rüsumlarının ödənilməsi üzrə hüquqi tənzimetmə birtərəfli
xarakter daşıyır və bu, gömrtik hüquq münasibətləri subyektlərinin
vergiqoymanın ölçüsü, əsasları, müddəti və digər aspektləri barədə razılığa
gəlmək imkanlarını istisna edir.'*
Горбуновой. M.: Юрист
1
>,
' Финансовое право: Учебник / Под ред. О.М
2002, с. 75
‘ Дамирчисв М.И., Кучерявенко II.ГГ, Рагимова С.М. Налоговое пра-
во Азербайджанской Республики:
Учебное нособис/Отв. ред. нроф.
Л.М.Каеумов. itaıcy: Ганун, 2009, с. 75
" Финансовое право: Учебник / Огв, ред. Е.10.Грачева, ГП.Толстопятснко.
М,: ТК Велби, 2007, с. 162
Əliyev V.İ. Azorbaycan Respublikasının xarici iqtisadi İbaliyyotinin lonzim-
lonmosindo gömrük larinorinin totbiqi problemlori. Bakı: Şirvannoşr, 2006, s. 88-89
92
OSMOR ƏI,IVKVA
Göstərilən ədəbiyyatların təhlilinin nəticəsində belə bir fikrə gəlirik ki,
gömrük rüsumları rüsum ödəmələrinin bir növü olsa da, rüsum ödəmələrinə
xas olan əlamətlərə malik olsa da vergi təbiətli ödəmədir.
Filo'imizcə, gömrük rüsumlarının üç funksiyasını - fıskal, müha-
fızəcdici və balanslaşdırıcı funksiyalarını fərqləndirmək olar.
Artıq qeyd edildiyi kimi fıskal funksiya gömrük ödəmələrinin əsas
funksiyası kimi çıxış edə bilməz. Çünki onun dövlət büdeəsində çəkisi
olduqea azlıq təşkil edir. Hətta bəzi müəlliflər qeyd edirlər ki, gömrük
rüsumları iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərdə çoxdan öz fıskal
əhəmiyyətini itirmiş və «tarixi anaxronizmə» çevrilmişdir.' Lakin bununla
heç də bütün müəlliflər razılaşmırlar. Belə ki, V.İ.Əliyevin filadncə, gömrük
ödənişlərinin dövlət büdcəsinin gəlir hissəsindəki payının təhlili onun fıskal
funksiyasının mühüm- lüyünü bir daha sübut edir. Belə ki, 2002-ci il
məlumatlarına görə büdcənin mədaxil hissəsinin formalaşmasında hər 5
manatdan biri gömrüyün payına düşür. Bu isə gömrüyün fıskal funksiyası və
milli iqtisadiyyatın mühafizə funksiyasına malik olması ilə izah edilir. Daha
sonra müəllif bu mənada xarici dövlətlərin təcrübəsinə də nəzər salaraq,
orada da gömrük rüsumlarının və ümumiyyətlə, gömrük ödəmələrinin məhz
fıskal əhəmiyyətinin az olmamasından danışır. Belə ki, büdcənin gəlir
hissəsinin formalaşmasında Rusiya Federasiyasında gömrüyün payı hər bir
rublda 38 qəpik, ABŞ-da ümumi federal büdcə gəlirlərində 1%, Avropa
Birliyi ölkələrində isə bu göstərici 18-25% faiz arasındadır." Lakin
V.İ.Əliyevin bu fikri ilə razılaşmaq olmaz. Çünki elə müəllifin gətirdiyi
misalların təhlili bir daha bu nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, inkişaf etmiş
ölkələrdə
' Mirzəyeva A.Q. Maliyyo hüququ: Dorslik. Etakı: Adiloğlu, 2008, s. 209 - Əliyev V.İ.
Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi fəaliyyətinin tənzimlənməsində gömrük
tariflərinin tətbiqi problemləri. Bakı; Şirvannəşr, 2006, s. 86
93
OSMOR OI,IYKVA
gömrük rüsumlarının vo ümumiyyotlo, gömrük ödomolorinin fıskal
ohomiyyoti olduqca azdır. Əksər inkişaf etmiş dövlətlər gömmk
rüsumlarını balanslaşdıncı və ya proteksionist məqsədlər üçün tətbiq
edirlər. İnkişaf etməkdə olan dövlətlərdə isə əksinədir. Bu dövlətlərin vergi
sisteminin şərtlərinə uyğun olaraq dolayı vergilər, həmçinin onların bir
növü olan gömrük ödəmələrinin də dövlət büdcəsində payı kifayət qədərdir
və dolayısı ilə bu dövlətlərdə onun fıskal funksiyası digər funksiyaları ilə
paralel əhəmiyyət daşıyır.'
Göstərmək lazımdır ki, «2011-ci il dövlət büdcəsi haqqında» AR
Qanununa əsasən, büdcədə gömilik rüsumlarının payı ümumi büdcə
gəlirlərinin 1,7% təşkil cdir."
Gömrük ödəmələri üçün spesifik olan ən əsas funksiyaları onun
mühafı/.əedici və balanslaşdıncı funksiyalarıdır. Mühafizəcdici funksiyanın
mahiyyəti ondan ibarətdir ki, dövlət gömrük ödəmələri tətbiq etməklə daxili
bazarı bəzi mənfi hallardan qoruyur. Belə ödəmələrə xüsusi növ rüsumları
misal göstərmək olar. Balanslaşdıncı funksiya daşımaqla gömrük
ödəmələri, daxili bazarla xarici bazar arasında balans yaratmış olur.
Məsələn, xaricdən gətirilən mallar eyni adh yerli mallarla müqayisədə çox
ucuz olduqda əlavə gömmk ödənişləri vasitəsilə bu fərq azaldılır və s.
Məlumdur ki, gömmk ödəmələri dolayı vergilər olduğu üçün gömrükdə
ödənilən vergilər sonradan malın qiymətinin üzərinə qoyularaq alıcı
vasitəsilə əvəzləşdirilir.
Azərbaycan Respublikasında gömrük rüsumları «Gömrük tarifi
haqqında» AR 20 iyun 1995-ci il tarixli qanununa uyğun olaraq ödənilir.
Gömrük rüsumlarının növlərinə gəldikdə isə onu «Gömmk tarifi
haqqında» AR qanunun maddələrinə uyğun olaraq müxtəlif meyar-
‘ Mirzoyeva A. Q. Azorbaycan Respublikasının vergi hüquqa: Dərslik. Bakı: Di- gesla,
2007, s. 278-280
- http//eustoms.gov.az
94
Dostları ilə paylaş: |