Rəyçilər: Qasımov Alış Məmiş oğlu hüquq elmləri doktoru, professor Əliyev Mayis Nəbi oğlu

ƏSMƏR
 ƏLIYEVA
 
lara  osason  təsnifloşdirmok  olar.  Bu  təsnifatlardan  ən  əsasını  seçilən 
gömrük rejimindən asılı olaraq aparılan təsnifat təşkil edir. Həmin təsnifat 
baxımından gömrük rüsumlarının aşağıdakı növlərini fərqləndirmək olar: 
-
 
idxal gömrük rüsumları-malları ölkə ərazisinə daxil edərkən ödənilən 
rüsumlar; 
-
 
ixrae  gömrük  rüsumları-mallar  ölkə  ərazisində  çıxarılarkən  ödənilən 
rüsum; 
-
 
tranzit  gömılik  rüsumu-ölkə  ərazisindən  istifadə  etməklə  keçirilən 
mallara görə alman rüsum. 
Alınma üsuluna görə gömmk rüsumlarının aşağıdakı növləri vardır: 
-
 
advalor-malların  gömrük  dəyərindən  faizlə  hesablanan  gömılik 
rüsumları; 
-
 
spesifık-mal  vahidinə  görə  müəyyən  olunmuş  dəyərlə  hesablanan 
gömrük rüsumları. 
Qanunverieilik  xarakterinə  görə  gömrük  rüsumlarının  aşağıdakı 
növlərini təsbit edir: 
-
 
mövsümi rüsumlar - malların idxal və ixracını operativ tənzimləmək 
üçün  bəzi  mallara,  xüsusən  də  kənd  təsərrüfatı  mallarına  tətbiq  edilən  və 
qüvvədə olma müddəti altı aydan çox olmayan rüsumlar; 
-
 
xüsusi növ rüsumlar - Azərbaycan Respublikasının iqtisadi mənafeyini 
qorumaq üçün idxal edilən mallara müvəqqəti olaraq tətbiq edilən rüsumlar. 
Bu rüsumların özlərinin də üç növü vardır: 
1.
 
xüsusi rüsumlar - külli miqdarda idxal olunan və bununla da eyni adlı 
malların  istehsalı  ilə  məşğul  olan  yerli  istehsalçıların  mənafeyinə  ziyan 
vurmaq ehtimalı olan hallarda müdafiə tədbiri kimi tətbiq edilən rüsumlar. 
Bu rüsumlar aşağıdakı hallarda tətbiq edilir: 
-
 
mallar  Azərbaycan  Respublikası  gömrük  ərazisinə  bu  qəbildən  olan 
malların yerli istehsalçılarına ziyan vuran və ya ziyan vura 
95 

---

OSMOR «OLIYKVA 
bibcək komiyyoldo vo şorllorlo golirildiyi toqdirdo müdafio todbiri kimi; 
-  digor  dövbtbrin  vo  onların  ittifaqlarının  Azorbaycan  dövlətinin 
mənafeyinə toxunan ayrı-seçkilik və digər hərəkətlərinə eavab tədbiri kimi. 
2.
 
antidempinq  rüsumları  -  idxal  olunan  malların  qiymətinin  ölkə 
ərazisində  istehsal  olunan  eyni  adlı  malların  qiymətlərindən  çox  aşağı 
olduğu hallarda yerli istehsalçıların maraqlarını qorumaq məqsədilə tətbiq 
edilən rüsumlar. 
3.
 
kompensasiya rüsumları - daxili bazarı başqa ölkələrdən birbaşa və 
ya dolayı subsidiyalardan istifadə olunmaqla gətirilən mallardan qorumaq 
məqsədi daşıyan rüsumlar. 
Antidempinq  nədir?  1  ləb XIX  əsrin  ikinci  yarısında dünya  bazarları 
uğrunda  mübarizədə  qalib  gəlmək  üçün  bəzi  ölkələr  müəyyən  malları  öz 
maya  dəyərindən  aşağı  qiymətə  satmağa  başladılar.  Buna  dempinq 
deyirdilər.  İngilis  dilində  dempinq  (damping)  sözü  zibilləmək,  tullantıları 
tökmək  sözündən  götüılibn  bu  tennin  mal  bazarını,  rəqibləri  aradan 
çıxarmaq  üçün  aşağı  qiymətə  iri  mal  partiyalarını  satışa  çıxaran 
sahibkarların  fəaliyyətini  adlandırmaq  üçün  istifadə  olunmağa  başlandı. 
Dempinqb  mübarizədə  daxili  bazarı  qorumaq  məqsədilə  dövlətlər 
tərəfindən tətbiq olunmağa başlanılan gömılik ılisumlarına isə antidempinq 
rüsumları deyilməyə başlandı.' 
Maraqlıdır  ki,  antidempinq  rüsumları  haqqında  məlumatlara  artıq 
Adam  Smitin  «Xalqların  səi'vətbrinin  təbiəti  və  səbəbləri  barədə 
traktat»mda  rast  gəlinir.  Belə  ki,  həmin  əsərin  IV  kitabının  III  hissəsi 
«Ticarət  balansının  məqsədəmüvafıq  hesab  edilmədiyi  dövlətlərdən  gələn 
mallara  müstəsna  məhdudiyyətlərin  qoyulması  haqqında»  adlanır. 
Diqqətəlayiq hal ondan ibarətdir ki, müəllif həmin dövrdə bu 
' Əliyev A.Ə. Gömrük işi vo dünya iqlisadiyyatınm inkişafı. [Bakı: Çaşıoğlu, 2003, s. 
175-177 
96 

---

ƏSMƏR ƏLİYEVA 
xarakterli  ticarət  siyasəti  aparan  Avropa  dövlətlərinin  gömrük 
qanunvericiliyini  müqayisəli  şəkildə  təhlilini  aparandan  sonra  növbəti 
bölməni  bu  cümlələrlə  başlayır:  əvvəlki  bölmədə  biz,  ticarət  balansının 
məqsədəmüvafıq  hesab  edilmədiyi  dövlətlərdən  gələn  mallara  müstəsna 
məhdudiyyətlərin  qoyulmasının,  hətta  merkantilist  cəmiyyətlərdə  belə  nə 
dərəcədə  səmərəsiz  və  artıq  bir  siyasət  olduğunu  sübut  etməyə  çalışdıq. 
Dövlətlər arasında ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi zamanı bu, ən ağılsız 
mövqedir. İki dövlət arasındakı ticarət münasibətləri bərabərlik və balans 
əsasında qurulursa, bu dövlətlərdən heç biri bu münasibətlərdə heç nə itinnir 
və qazanmır, amma əgər bu balans onlardan hansısa birinə tərəf az da olsa 
əyilirsə,  bu,  müvafiq  olaraq  tərəflərdən  birinin  itirməsi  və  digərinin 
qazanması  ilə  nəticələnir.  Müəllif  faktiki  olaraq  bu  mövqenin  yalnış 
olduğunu qeyd edir.' 
Qeyd  edək  ki,  yuxarıda  göstərilən  xüsusi  növ  msumları  tətbiq  etmək 
üçün qanunla müəyyən edilmiş xüsusi prosedur qaydalara riayət edilməklə 
təhqiqat aparılmalı, bu rüsumların tətbiq olunması üçün adı çəkilən şərtlərin 
mövcudluğu  sübut  olunmalı,  yalnız  bundan  sonra  bu  rüsumlar  konkret 
mallara və ya konla-et dövlətə münasibətdə tətbiq olunmalıdır. 
Əmələ  gəlməsinə  (mənşəyinə)  görə  gömrük  rüsumlarının  təsnifatı 
aşağıdakı kimidir: 
-
 
muxtar və ya avtonom rüsumlar. Dövlətin vergi suverenliyindən irəli 
gələrək heç bir razılaşmaya əsaslanmayaraq öz ərazisində birtərəfli qaydada 
tətbiq etdiyi gömrük rüsumları; 
-
 
konvension  rüsumlar-ikitərəfli  və  ya  çoxtərəfli  müqavilələr  yolu  ilə 
tətbiq edilən rüsumlar. Bu rüsumlar XIX əsrin sonlarında 
' Смит А. Исследование о природе и причинах богатсва народов / Перевод с англ. 
В.С. Афанасьева. М.: Эксмо, 2009, с. 458-459 
97 

---