Rəyçilər: Qasımov Alış Məmiş oğlu hüquq elmləri doktoru, professor Əliyev Mayis Nəbi oğlu

ƏSMƏR Əl.IYEVA 
biri  do  idxaldır.  Xaricdən  ölkəyə  idxal  olunan  mallardan,  ƏDV  və  aksiz 
gömrük məntəqəsində gömrük orqanları tərəfindən digər gömrük ödənişləri 
ilə  eyni  vaxtda  alınır.  Bu  vergilərin  alınması  qaydası,  dərəcələri  və  s. 
məsələlər AR VM ilə tənzimlənir. 
Əlavə  dəyər  vergisi  dünya  ölkələrinin  vergi  sisteminə  daxil  olan  on 
yeni vergilərdən biridir. Onun yaranma tarixi ötən əsrin ortalarına təsadüf 
edir.  1954-cü  ildə  fransız  iqtisadçısı  F.Lore  Fransada  1920-ci  ildən  tətbiq 
olunan  və  1936-cı  ildən  istehsala  qoyulan  vergi  adlandırılmağa  başlayan 
dövriyyədən  tutulan  vergiyə  alternativ  olaraq  yeni  bir  mürəkkəb  vergi 
mexanizmi işləyib hazırladı. Avropa Birliyi və Fransa yeni vergi növünün 
səmərəli işləyib- işləməyəcəyini dəqiqləşdirmək üçün ilk öncə onu 1955-ci 
ildə  uzaq  Afrika  ölkələrindən  olan  Kot-D  ivuarda  (Fil  Dişi  Sahili)  tətbiq 
etdilər.  1958-ci  ildən  bu  vergi  növü  artıq  Fransa  və  Almaniya  Federativ 
Respublikalarının vergi sisteminə daxil edildi.' 
Lakin əlavə dəyərə qoyulan vergi və ümumiyyətlə, vergitutmada «əlavə 
dəyər»  anlayışına  vergiqoyma  tarixində  daha  əvvəllər  də  rast  gəlmək 
mümkündür. Məsələn, ABŞ iqtisadi göstəricilərdən biri kimi «əlavə dəyər» 
terminindən  1870-ci illərdən istifadə  etməyə  başlamışdır.  Bu  göstəricidən 
vergi məqsədləri üçün istifadə olunması ideyası isə alman alimi 1919-cu ildə 
Vilhelm  fon  Simmenso  məxsusdur.  Məhz  buna  görə  də  bəzən  ODV-nin 
mexanizminin yaradıeısı kimi F. Lore yox, V.F.Simmens göstərilir. 
ƏDV-nin tətbiq edilməsi ilə bağlı belə bir məntiqi sual yaranır: dünya 
dövlətlərində,  xüsusən  də  Avropa  dövlətlərində  nə  üçün  dövriyyədən  və 
yaxud da istehsaldan tutulan vergini ƏDV ilə əvəz etmək zərurəti yarandı? 
Bunu  ilk  növbədə  iqtisadi  inteqrasiya  ilə  əlaqələndirmək  daha  düzgün 
olardı.  Belə  ki,  dövriyyədən  tutulan  vergi,  əmtəənin  reallaşdırılması 
prosesinin yalnız sonuncu 
' Финансы: Учебник / Под род. В.İL Ковалева. М.: Проспект, 2006, с. 113 
101 

---

ƏSMƏR
 ƏLIYEVA
 
morhələsindo  bir  dəfə  tətbiq  olunurdu.  Bununla  da,  bir  neçə  dövlətin 
ərazisində  mərhələlərlə  istehsal  olunan  əmtəənin  reallaşmasından  əldə 
olunan  gəlirdən  tutulan  vergi,  hazır  məhsulun  əldə  olunduğu  və  satıldığı 
dövlətin  büdcəsinə  köçümlürdü  (vergitntma  obyekti  dövriyyə  və  ya  satış 
olduğu  üçün).  Bu  zaman  digər  dövlətlərin  maraqları  qorunmurdu.  Bu  da 
inteqrasiya  prosesinin  inkişafına  mane  olurdu.  Bundan  fərqli  olaraq, 
F.Lorenin təklif etdiyi ƏDV malın və ya xidmətin reallaşdırılmasmm hər 
mərhələsində  alınırdı,  yəni  çoxpilləli  vergi  olmaqla  istehsalçıların  və 
dövlətlərin xeyrinə idi. ƏDV-nin qəbul olunmasının başqa səbəbləri kimi 
bu,  ötən  əsrin  ortalarında  Avropada  vergi  islahatlarının  aparılması  və 
düzünə  vergilərin  azaldılması  çıxış  edirdi.  Vergi  hüquq  nəzəriyyəsindən 
məlumdur ki, düzünə vergilərdən fərqli olaraq, dolayı vergilərdən yayınmaq 
daha çətindir və bu vergilərin yığılması dövlət üçün düzünə vergilər qədər 
çox  xərc  yaratmır.  Məmin  illərdə  isə  Avropa  dövlətlərinin  apardığı  vergi 
islahatları yalnız bu məqsədləri daşıyırdı.' Məhz bu səbəblərdən, 1957-ci il 
Avropa  İqtisadi  Birliyinin  yaradılması  haqqında  Roma  müqaviləsində 
birliyə üzv olmaq üçün əsas şərtlərdən biri kimi ƏDV-nin vergi sisteminə 
daxil edilməsi müəyyən olundu. Bundan əlavə ƏDV-dən ayırmalar AİB-nin 
büdcəsini  formalaşdıran  gəlirlərdən  biri  kimi  çıxış  etməyə  başladı.^ 
Fransada ƏDV-nin tətbiqi ilə bu vergi digər dövlətlər tərəfindən də maraqla 
qəbul olunmağa başlandı. 1973-cü ildə Böyük Britaniya və ardınca da digər 
dövlətlər də onu öz milli vergi sisteminin tərkibinə daxil etməyə başladılar. 
ƏDV 80-ci illərdə Cənub-Şərq regionu, Amerika və Afrika 
' Староверова O.В. Налоговое право: Учебное пособие для вузов / Под ред. проф. 
М.М. Рассолова, проф.Н.М.Коршунова. М.: ЮНР1ТИ-ДАНА, 2001, с. 386-392 
’ Mirzoyeva А. Q. Azərbaycan Respublikasının vergi hüququ: Dərslik. Bakı: Di- gesta, 
2007,8.229-231 
102 

---

ƏSMƏR
 ƏLIYP
:
VA
 
dövlətlərinə  yol  açdı.  1989-cu  ildə  isə  Yaponiya  onu  öz  vergi  sisteminin 
tərkibinə  daxil  etdi.  Beləliklə,  hazırda  ƏDV  42-dən  çox  dövlətdə  tətbiq 
olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, ƏDV-yə Asiya, Afrika və Latın Amerikası 
dövlətlərinin  marağı  çox  olduğu  halda  Şimali  Amerika  və  bir  qrup  digər 
dövlətlər, daha dəqiq desək, anqlo-sakson hüquq sistemli dövlətlərin (ABŞ, 
Kanada, Avstraliya və s.) münasibəti 
0
 qədər də nonnal olmadı. Məsələn, 
Kanada  ODV-ni  yalnız  1990-  eı  ildən  tətbiq  etməyə  başladı,  ABŞ  isə 
ƏDV-ni ümumiyyətlə federal vergi kimi bu günə qədər qanunverieiliyinə 
daxil  etməmişdir.  Bu,  həmin  dövlətlərin  vergi  ənənələri  və  seçdiyi  vergi 
sistemi  modeli  ilə  əsaslandırılırdı.  Həmin  dövlətlər  öz  vergi  sistemlərini 
əsasən  düzünə  vergilərin  hesabına  təşkil  etməklə,  dolayı  vergilərə 
büdcələrində  çox  cüzi  yer  verirdilər.  Bu  da  hansısa  məqamda  həmin 
dövlətlərin iqtisadi inkişaf səviyyəsi və əhalinin vergi mədəniyyəti ilə bağlı 
idi.  Əsasən  iqtisadi  cəhətdən  çox  inkişaf  edən  bu  dövlətlərdə  büdcə  bir 
qayda olaraq, böyük şirkətlər yaradan və digər dövlətlərdə (əsasən inkişaf 
etməkdə  olan  ölkələrdə)  kapital  qoyuluşu  ilə  məşğul  olan  sahibkarlardan 
yığılan  vergilər  hesabına  fonnalaşır.  Doğrudur,  bu  vergilərin  çoxluğu  və 
ağırlığı bəzən vergidən yayınma hallarının çoxalmasına gətirib çıxarır, lakin 
ötən  əsrin  70-80-ci  illərində  aparılan  islahatlar  nəticəsində  bu  vergi 
dərəcələri  azaldıldı.  Bundan  başqa,  bu  dövlətlərdə  düzünə  vergilərin 
yığılması  üçün  mükəmməl  vergi  mexanizmi  və  ən  əsası,  əhalidə  vergi 
orqanlarına  qarşı  fonnalaş-  mış  bir  inam  mövcuddur.  S.Q.Pepelyayev 
göstərir ki, vergi ödəyicisi vergini ödəyərkən (bu, bir qayda olaraq, düzünə 
vergilərə  aiddir)  onun  həqiqətən  də  dövlət  büdcəsinə  gedəcəyinə  və 
sonradan özünə qayıdacağına inamı olmalıdır.' Həmin müəllif hesab edir ki, 
bunun üçün isə dövlətin güclü vergi aparatı mövcud olmalıdır və bu uzun 
’ Hajıoi'oiioe иршю; Учебник / Под ред. С.Г.Псислясна. М.: Юрнсгь, 2005, с. 63-75 
103 

---