OSıMƏR ƏI.IYEVA
olar: «Gömrük tarifi dedikdə, ölkə sərhədindən keçən mallara tətbiq olunan
və həmin ölkənin Omtəə Nomenklaturasma əsasən sistemləşdirilən gömrük
ödəmələrinin dərəcələri və həddi başa düşülür». Gömrük tarifinin üç əsas
tipini fərqləndinnək olar: ikiqat gömrük tarifi-hər mala görə gömrük
rüsumlarının maksimal və minimal dərəcələrindən ibarət tarifdir. Bu
dərəcələr konlci'ct dövlətlə iqtisadi-siyasi münasibətlərdən asılı olaraq
seçilir; qadağanedici tarif-daxili bazarı müəyyən mallardan qorumaq üçün
ən yüksək dərəcədə tətbiq edilən gömrük tarifi; differensial gömrük tarifi
(seçmə tarif)- müəyyən mallara üstünlük verməyə imkan verən və ya hansısa
ölkədə istehsal olunduğundan onların ölkəyə buraxılmasına mane olan
tarifdir. Ryni adlı mallara bir neçə gömrük rüsumu dərəcələri tətbiq olunur.
4.
I Icsab edirik ki, gömrük ödəmələri gömrük rəsmiləşdirilməsi zamanı
gömrük orqanları tərəfindən yığılan məcburi pul ödəmələri kimi xarakterizə
edilə bilər. Əsas və fakültativ olmaqla gömrük ödəmələrinin iki növünü
fərqləndirmək olar. Əsas gömrük ödəmələrinə gömrük rüsumları, fakültativ
gömrük ödəmələrinə isə vergilər, yığımlar, dövlət rüsumu, haqlar və digər
gömrük ödəmələri daxildir. Gömrük hüquq nəzəriyyəsi baxımından gömrük
yığımlarına isə aşağıdakı kimi anlayış vermək olar: gömrük yığımları göm-
mlc rəsmiləşdirilməsinə görə gömrük orqanları tərəfindən tutularaq büdcəyə
köçürülən məcburi ödənişlərdir.
5.
Aparılmış tədqiqatlar gömrük rüsumlarının üç funksiyasını - fıs- kal,
mühafızəedici və balanslaşdırıcı funksiyalarını fərqləndirməyə imkan verir.
Fikrimizcə, fıskal funksiya gömrük ödəmələrinin əsas funksiyası kimi çıxış
edə bilməz. Çünki onun dövlət büdcəsində çəkisi olduqca azlıq təşkil edir.
Əksər inkişaf etmiş dövlətlər gömrük rüsumlarını balanslaşdırıcı və ya
proteksionist məqsədlər üçün tətbiq edirlər. İnkişaf etməkdə olan
dövlətlərdə isə əksinədir. Bu
175
OSİVİOR OLIYEVA
dövlotbrin vergi sisteminin şortlorino uyğun olaraq dolayı vergilər,
həmçinin onların bir növü olan gömrük ödəmələrinin də dövlət büdcəsində
payı kifayət qədərdir və dolayısı ilə bu dövlətlərdə onun fiskal funksiyası
digər funksiyaları ilə paralel əhəmiyyət daşıyır.
Gömrük ödəmələrinin mühafızəcdici funksiyasının mahiyyəti ondan
ibarətdir ki, dövlət gömrük ödəmələri tətbiq etməklə daxili bazarını bəzi
mənfi hallardan qoruyur. Belə ödəmələrə xüsusi növ rüsumları misal
göstərmək olar. Balanslaşdırıcı funksiya daşımaqla gömrük ödənrələri,
daxili bazarla xarici bazar arasında balans yaratmış olur. Məsələn, xaricdən
gətirilən mallar eyni adlı yerli mallarla müqayisədə çox ucuz olduqda əlavə
gömrük ödənişləri vasitəsilə bu fərq azaldılır və s. (məlumdur ki, gömrük
ödəmələri dolayı vergilər olduğu üçün gömrükdə ödənilən vergilər
sonradan malın qiymətinin üzərinə qoyularaq alıcı vasitəsilə əvəzləşdirilir).
6.
Milli istehsalçıların mənafelərinin qomnması çərçivəsində dövlət
idxalı məhdudlaşdıran tədbirlərlə paralel ixracı stimullaşdıran tədbirlər də
həyata keçirməlidir. Ihkrimizcə, bu tədbirlərdən ən əhəmiyyətlisi kimi ixrac
subsidiyalarının, yəni dövlət tərəfindən mal ixrac edən sahibkara maliyyə
yardımının göstərilməsi çıxış edir. Bu cür maliyyə yardımları hesabına ixrac
edən hüquqi və fiziki şəxslər istehsal etdikləri malları xarici bazarlarda ölkə
bazarlarmdakma nisbətdə daha ucuz qiymətə sata bilərlər.
Hesab edirik ki, ixrac subsidiyaları sahibkara iki formada təqdim edilə
bilər: Birincisi, birbaşa subsidiya forması. Bu forma istehsalçıya
dotasiyaların verilməsi ilə bağlıdır; İkincisi, dolayı subsidiya forması. Bu
forma güzəştli vcrgiqoymanm tətbiq olunması, krcditləşmə, sığortalamaq
vasitəsilə həyata keçirilməlidir.
7.
«Gömrük tarifi haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun
33-cü maddəsindəki bir-biri ilə zidd iki müddəa - «Mallar üzrə tarif
güzəştləri qanunla müəyyən olunur» və «Gömrük güzəştləri
176
ƏSMƏR ƏUYEVA
Azorbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qoran ilə verilir» müddəaları
xüsusilə diqqəti cəlb edir. Lakin burada qanunvericiliyin tarif güzəştləri və
gömrük güzəştləri dedikdə məhz nəyi nəzərdə tutması və hansı güzəştlərin
Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən tətbiq edilməsi
məlum olmur. Qeyd edək ki, «gömrük güzəştləri» tennininin qanunda yalnız
göstərilən maddədə adı çəkilir və onun defmisiyası, növləri və digər
güzəştlərdən fərqi heç bir müddəada əks olunmur. Fikrimizcə, gömrük
sahəsində bütün tarif güzəştləri qaydalarının Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilməsi məqsədəmüvafiq olardu
Beynəlxalq tocıliboni və gömrük hüquq nəzəriyyəçilərinin fikirlərini nəzərə
alaraq hesab edirik ki, gömmk güzəştləri qanunvericilikdə dəqiq şəkildə öz
hüquqi tənzimini tapmalı, «Gömrük tarifi haqqında» qanun gömrük
rüsumlarından azadetmo, gömmk güzəştləri, tarif güzəştləri və tarif
prcfcrcnsiyaları tcnuinlərinə dəqiq anlayış verməli, onları bir-birindən
fərqləndirən xüsusiyyətləri bu anlayışlarda aydın şəkildə göstərilməlidir.
8.
Gömrük ödəmələrinin digər növləri olan vergilər və sair gömrük
ödəmələrini tədqiq edərək belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, dövlət
büdcəsində payı kifayət qədər çox olan idxalda ƏDV, aksiz və yol vergisi
gömrük ödəmələri içərisində gömrük rüsumlarından heç də az əhəmiyyət
daşımır. Fikrimizcə, dövlətimiz dünyaya və Avropa Birliyinə inteqrasiya
çərçivəsində gömrükdə ödənilən ödəmələrin unifikasiya edilməsi məqsədilə
ƏDV-nin dərəcəsinin əksər Avropa Birliyi ölkələrində olduğu kimi
18%-dən 17%-ə endirilməsi daha məqsədəmüvafiq olardı. Ölkəyə idxal
olunan mobil telefonların da aksiz vergisinə cəlb edilməsi ölkənin fiskal
maraqları baxımından kifayət qədər müsbət səmərə verə bilər. Digər
gömılik ödəmələrinə gəldikdə isə fikrimizcə, qanunverici həmin ödəmələrin
hər birinin
177
Dostları ilə paylaş: |