Roza eyvazova
Yüklə 71,01 Kb.
|
| T Ü R K O L O G İ Y A № 4
2011 ROZA EYVAZOVA AZƏRBAYCAN D İLİ İRANDAKI TÜRK ETNOSLARININ DİLİ KONTEKSTİNDƏ (XƏLƏCLƏR) X ü l a s ə. Azərbaycan dilinin İrandakı türk etnoslarının dili kon- tekstində araşdırılması zamanı bir sıra oxşar və fərqli xüsusiyyətlər mey- dana çıxmışdır. Tədqiqata xələclərin dili cəlb olunmuşdur. Açar sözlər: Azərbaycan dili, xələc dili, etnos,
Azərbaycan dilini İrandakı türk etnoslarının dili kontekstində araş- dırmaq üçün birinci növbədə bu dilin hansı mühitdə, hansı şəraitdə, hansı ictimai-siyasi hadisələrlə əlaqədar olaraq işlənmə özəlliklərinə nəzər sal- maq lazımdır; həmçinin hansı areallardakı işlənməsindən asılı olaraq inki- şaf və tənəzzül səbəblərinin aşkarlanması vacibdir. İranda, Cənubi Azərbaycanda Azərbaycan türkcəsinin fəaliyyəti, iş- lənmə dairəsi ictimai-siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq çox zəifdir; belə bir şəraitdə, mühitdə milli ədəbi dilin formalaşması çətinliklərlə üzləşir. Milli dillərin inkişafı daim dövlət qayğısı və nəzarəti altında olmalı, milli və dil siyasətinin tərkib hissəsi kimi daim müvafiq strukturlar tərə- findən ön plana çəkilməlidir [1. S. 56]. Ə. Sərrafinin gəldiyi qənaətlər bu fikri bir daha tamamlayır: 1 - iran da danışılan bir çox dillərin içində türk dili nisbi əksəriyyətə malikdir; 2 - iran türkləri bugün Türkiyə türklərindən sonra yer üzündə ən böyük türk toplumudur; 3 - İran türklərinin çoxu İranın şimal-qərbində, bir də şimal- şərqi və güneyində yaşayırlar; 4 - Güney və Orta İran türklərinin danış- dığı şivə Azərbaycan türkcəsinin bir şivəsidir. Xorasan türklərinin dili isə türkmən türkcəsi öz türkcəmizin arasında olub daha çox türkcəyə yaxın bir dildir; 5 - İran türkləri çox zəngin bir folklor xəzinəsinə malikdirlər və dünya türk folklorçuları, dilçiləri, etnoqrafları, sosioloqları və arxeoloqları axtardıqları bir çox işə yarayan materialları İran türklərinin dil və el ədə- biyyatında tapa bilərlər. İran türklərinin xalq ədəbiyyatı bütün türklərin ayrılmaz ədəbi mirasıdır və ona hər kəs sahib çıxmalıdır; 6 - bugün folk- lorumuzun toplanıb yayılmasında əsas əngəllər ana dildə təlim və tərbiyə- nin olmaması, folklorun bir elm qolu kimi İranda tanınmaması, farslaşma cərəyanı və bu kimi amillərdən ibarətdir [2. S. 60-71]. Bu yazıda əsas məqsədimiz İrandakı xələclərin tarixi köklərinə və on- ların yayılma areallarına ötəri ekskurs etmək, konkret olaraq Azərbaycan dili ilə İrandakı xələclərin dil xüsusiyyətlərinin oxşar və fərqli xüsusiyyət- lərini aşkarlamaqdır. M. Vəliyev yazır ki, xalac tayfası lap qədimlərdən Xorasanda və İraq- da yaşayan qədim türk tayfalarından biridir [3. S. 39]. T. Ə. İbrahimov qeyd edir ki, Farsa köçən xələclər iki hissəyə ayrıldı- lar. Onların bir hissəsi oturaq həyat tərzi keçirərək, fars əyalətinin Qon- qori rayonunda sakin oldu və xələc adlarını da saxladılar. Köçəri həyat keçirən ikinci hissə Qaşqay eli tərkibində digər köçəri tayfalarla birgə ya- şayırlar [4. S. 68]. H. Məhəmmədzadə xələclər haqqında fikirlərini belə açıqlayır: «Xə- ləclərin çoxu qayıdıb Qum və Ərak vilayətləri arasındakı ərazidə sakin ol- dular və oranı Xələcistan adlandırdılar. Həmin xələclərin bir qismi o vaxt- larda Xələcistanı tərk edib, cənuba-fars əyalətinə getdikdə, qalan xələclər onları qacqar adlandırdılar. Bu vaxta qədər göstərilmiş “qacqar”, “qoş- qar”, “qaşqar”, “qəşdə”, “kaşğu” sözlərindən “qacqar” sözü düzgün və tarixi həqiqətə uyğundur» [5. S. 13-14]. Qədim mənbələrdə xalac adının qalac, kalac variantları özünü göstə- rir [6. S. 174]. Xalac adı ilə bağlı bir sıra mənbələrə istinad edərək, qeyd etmək lazımdır ki, «qədim türk qəbilələrindən xalaclar bilinməyən bir ta- rixdə Türküstandan köçüb Qərbi Əfqanıstanda yerləşmişdir. Bu qəbiləyə mənsub olanlar əsgər və dövlət adamı idilər. İçlərindən bir çoxu Qəznə və Qur hökmdarlarının xidmətində olmuş və sonralar Hindistanda böyük mövqelər əldə etmişdilər» [6. S. 174]. Hindistanla bağlı aşağıdakı məlu- mat da maraqlıdır: «Keyumərsin naibi olan xalacların rəisi Firuz şah rə- qiblərinə üstün gələrək Cəlaləddin ləqəbi ilə Dehli sultanlığının başına ke- çən bu xəlac ailəsi əski bir türk qəbiləsi olan və bəlli olmayan bir tarixdə Türküstandan hicrət edib Şərqi Əfqanıstanda və Hindistanın şimal hüdud- larında yerləşmiş olan xalac türklərinə mənsubdurlar. İndiki Gilzay əfqan- larının da onların nəslindən gəlmiş olmaları güman edilir. Müizəddin döv- ründə xalaclar Hindistanın qurlular tərəfindən istilasında əsas rol oynadı- lar. Benqal ilə Şərqi Hindistan bölgələrinə islamı gətirən İxtiyarəddin Mü- həmməd Xalacı olmuşdur» [6. S. 174]. Xalacların başqa bir qolu isə 839/1436 - 937/1531-ci illər arasında Mavlada hökm sürmüşdür. İbn Xordadbeh deyir ki, xalaclar IX əsrdə Balasaqun və İsvicab arasında ya- şamışlar. Makvart Suriya və Bizans mənbələrinə əsaslanaraq xalacların
VI əsrdən mövcud olduğunu ehtimal edir. Maraqlıdır ki, ərəb qoşunları Mərvanın başçılığı ilə Qafqaza gələrkən xalac türkləri ilə rastlaşırlar. 1748-ci ildə «Xalac camaatı sərkərdələri» adı ilə Türkiyədə çıxan kitabda da onların başçıları haqqında bəhs olunur. Xalq rəvayəti Baqiyaka xəbər verir ki, xalaclar VII əsrdə cənub-şərqi İrana köçüblər. Onlar Şirazdan gəlmədilər. Ərəbq D l Xarrablı göstərir ki, onlar indiki yerə İran körfəzi sa- hillərindən gəliblər. Volfqanq Haqenin 1978-ci ildə Münhendə nəşr olun- muş əsərinin 372-ci səhifəsində göstərilir ki, XIV əsrdə Amudərya ətrafında Xalac metropoliyası mövcud olmuşdur. Çox maraqlıdır ki, bu tayfaların yaşadığı coğrafi ərazi xeyli genişdir. Misal üçün, XIII-XIV əsrlərdən eti- barən Əfqanıstanda yaşamağa başlayan bu tayfalar təxminən həmin vaxt- da Hindistanda da mövcud olmuşlar. Bunu sübut etmək üçün Hindistanda 1451-1526-cı illərdə hakimiyyətdə olmuş Lodilərin xalacların nəslindən olmasını söyləmək kifayətdir. Bu fakt Məhəmməd Firiştənin 1832-ci ildə Bombeydə çapdan çıxmış «Gülşəni-İbrahim» əsərində də var. Hal-hazırda Anadoluda 16 yaşayış məntəqəsinin adı xalaclarla bağlıdır. Bundan başqa indi İranda Tehrandan 200 km cənub-qərbdə xalaclar yaşayır. Mənbələrdə qeyd edilir ki, səlcuqlar dövründə xalacların bir qismi İrana, oradan da Azərbaycana gəlmişlər [6. S. 174-176]. Xalacların XIX əsrdə Cavad qəzasında yaşadığı qeyd edilir. Müasir dövrümüzdə Azərbaycanda 5 rayonun ərazisində (Abşeron, Qubadlı, Şə- rur, Salyan, Ucar) Xalac kəndlərinin olması, təsadüfi deyildir [7]. Azərbaycanın Astara rayonundakı Şahağac kəndində xalaclar da ya- şayır.
Qeyd etmək lazımdır ki, V. Minorskinin «The Turkish Dialect of the Khalaj» («Xalac türk ləhcəsi»), G. Dörferin almanca «Die Turksprachen Irans» («İranın türkcə danışan xalqları»), Cavad Heyətin «Torki xələc», Ə. Sərrafinin «İran türklərinin dili və folkloru» əsərlərində xələclərin dil xüsusiyyətlərinə toxunulmuşdur. Nümunələrə nəzər salaq (xələc - Azər- baycan): boqur - boğaz; köz, kez - göz; ağruq - ağrı; aluma - alma; y il - il; hadak - ayaq; dumruq -yumruq; baluq, balıq - şəhər; ilgər - qabaq; buz - soyuq; tavuşqan - dovşan; hikmək - çörək; lələ, lala - qardaş, kişi; qoonçi - çoban; işik (eşik) - qapı. Xələc atalar sözlərindən bir neçə nümunə Azərbaycan türkcəsi ilə müqayisədə: 1. Tülkiga haydlar: Şahedun kemə? Hayda: Qudruğum -
Beləliklə, İran xələcləri və onların dili haqqında xarici mütəxəssislər- dən V. Minorski və G. Dörfer, iranlılardan M. Müqəddəm dəyərli tədqi- qatlar aparmış, bu ləhcənin xüsusiyyətlərini meydana çıxarmışlar. İranda M. Müqəddəm xələc, azəri dili ilə müqayisələrində araşdırmalar aparmış, 1318-ci ildə Tehranda çap etdirmişdir. V. Minorski 1945-ci ildə çap olun- muş «Bultin of the Sosyety of Oriental and African Studies» məcəlləsində «The Turkish Dialect of Khalaj» yazısını çap etdirmişdir. G. Dörfer 1968- ci ildə xələclərlə əlaqədar İranda olmuş, sonrakı ildə öz həmkar heyəti ilə İrana gəlmiş, materiallar əsasında 1971-ci ildə «Khalaj Materials» əsərini çap etdirmişdir. Bu kitab ingilis dilində yazılmış, Amerikada çap olun- muşdur. G. Dörfer bu kitabda M. Müqəddəmin fars dilində xələclər haq- qında çap etdirdiyi materialı olduğu kimi vermişdi, daha doğrusu çap et- dirmişdi. Xələc dili ilə bağlı G. Dörferin alman, ingilis, türk (Türkiyə) dil- lərində Səmih Tezcan və başqaları ilə birlikdə olan məqalələri işıq üzü görmüşdü. Xələc türkü türk ləhcələrindən qədim türk ləhcəsi sayılır. Onun aşağı- dakı xüsusiyyətləri vardır: 1 - h söz əvvəlində işlənir. Bu xüsusiyyət çox qədimə aiddir. Belə ki, digər türk ləhcələrində (azəri, qumuq, özbək, yeni uyğur və qaraqalpaq) nadir hallarda işlənir, məs.: haz - az, hağac - ağac, hüzüm - üzüm, hev - ev, hucaq - ocaq, hətək - ətək, histi - isti və s.; 2 - azəri və digər oğuz türk ləhcələrində işlənən y - qoyun xələc tür- kündə qoon şəklindədir; 3 - d səsi qədim türk əlaməti kimi xələc dilində qalmışdır, məs.: ha- daq - ayaq, qudruq - quyruq, boda - boya, rəng, bod - boy, qədd, odğan - oyanmaq, udu - uymaq, yatmaq, hadru - ayrı, qadun - qayın, dumruq - yumruq. Bu xüsusiyyət müasir türk dillərindən olan Tuva dilində qorunub saxlanmışdır; 4 - y əksər sözlərin əvvəlində qalmışdır, məs.: y il - il, yiplik - iplik,
5 - sözlərin əvvəlində d - t əvəzlənməsi mövcuddur, məs.: til - dil, tiş - diş, tırnaq - dırnaq, tiz - diz, təri - dəri, tar - dar, tort ya tört - dörd; 6 - sözlərin əvvəlində qədim türkdə olduğu kimi g - k əvəzlənməsi mövcuddur, məs.: kün ya kin - gün, keçə - gecə, köz - göz; 7 - çox sözlərin tərkibində q və g hərfləri qalmışdır, məs.: sıçqan - si- çan, tonquz - donuz, tavuşqan - tavşan, dovşan, yung - yun, qazqan - qa- zan, yekgə - yekə, quruq - quru, qısqa - qısa; 8 - azəri türkcəsində sözün axırında işlənən x hərfi q şəklində özünü göstərir, məs.: toq - tox, qulaq - qulax, barmaq - barmax, torpaq - tor- pax, uzaq - uzax; 9 - sözlərin ortasında ğ çox vaxt q şəklində tələffüz olunur, məs.: bu- qarsaq - bağırsaq, oqlan - oğlan, boquz - boğaz, taq - dağ; 10 - -da, -də şəkilçisi -dan, -dən, şəkilçisi funksiyasını daşımaqla, -dan, - dən şəkilçisi də -da, -də şəkilçisi funksiyasını daşıyır; 11 - gələcək zaman şəkilçisi -caq, -cək əvəzinə -ğa və -qa formaları ilə işlənir, məs.: biliqam - biləcəgəm, biliqay - biləcəksən [8. S. 13-15]. Xələc dilində Azərbaycan dilinə məxsus 9 sait işlənir, həmçinin uzun və diftonq sait özünü göstərir. Xələclər arasında qərb və şərq kəndlərindəki danışıq dilində də fərqli xüsusiyyətlər vardır. Mənsurabad şərq danışıq dili, Təlxab və Xələtabad qərb danışıq dilinə aiddir. Qərb danışıq dili fars dili təsiri altındadır, onla- rın dilində fars sözləri çoxdur. Müqayisə üçün şərq və qərb ləhcələrindəki bəzi nümunələrə nəzər sa- laq: M ənsurabad (şərq danışıq dili) (qərb danışıq dili) bil (bel) boğasuq hacuq (acı) kiryək (kürək) gövərçin qudruq yetmiş səgsan toqsan G. Dörferin qrupu 32 kənddən xələclərlə ünsiyyətdə olmuş, görüş- müş, 3 kənddən - Təlxab (şimal-qərb), Xələtabad (cənub-qərb), Mənsura- bad (cənub-şərq) - sözlər və materiallar toplamış və 541 sözdən ibarət xələc lüğətini çap etdirmişdir. Təlxab lüğətinin siyahısında 319 sözdən 40-ı fars kəlməsi, Mənsurabad siyahısında 100 sözdən 5-i fars kəlməsi Xələtabad
kimi verilmişdir. M. Müqəddəmin sözlüyündə də oxşar vəziyyət özünü göstərir, yəni Təlxabdan yığılan 302 sözün 50-si fars kəlməsidir. Xələc türkü və Azərbaycan dili araşdırmalarından, müqayisəli tədqi- qatdan aydın oldu ki, bunların arasında oxşar və fərqli xüsusiyyətlər möv- cuddur. Nümunələrə nəzər salaq: Xələc - Azərbaycan: alta, altə - altı; bi - bir; əki - iki; on - on; iç - üç; tırt - dörd; biş - beş; quruq - quru; tar - dar; sarux - sarı; boqur - boğaz; kokarçik - göyərçin; qaq - qarğa; miçək, məks - milçək; alumla - alma; y il - il; yulduz - ulduz; köz, kez - göz; hirkək - erkək; ağruq - ağrı. Qeyd etmək lazımdır ki, xələc və Azərbaycan türkcəsində bir-birindən kəskin surətdə fərqlənən nümunələr də mövcuddur. Nümunələrə nəzər salaq: Xələc - Azərbaycan: buz - soyux; kal - uşaq; ara, kara - qara; ilgər - qabaq; angir - dünən; timi - indi; qoonçi - çoban; şə - istəmək; şa - etmək; yur - oturmaq; harmış - yorğun; həy, hay - söyləmək; kidən - toy; kitik - to- yuq; leykə - pambıq; yuqaq - cövüz, qoz; xoda - tanrı, tarı; lələ, lala - qar- daş; hər - kişi; zən - qadın; biri - qurd; im, em - şalvar; baluq, balıq - şə- hər ; hikmək - çörək; havol - yaxşı; cirik - cücə ; qarqı - qəmiş; kəsik, kəduk - paltar, libas. Araşdırmalar zamanı aydın oldu ki, G. Dörfer və onun tədqiqat qrupu- nun xələc dili ilə bağlı topladığı materialların çox böyük dəyəri vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, Müseyib Ərəbgül G. Dörfer və onun qrupu ilə həmkarlıq edərək (İranda və Almaniyada) bir sıra məsələlərin həllində kömə- yini əsirgəməmişdir. Yeri gəlmişkən M. Ərəbgülə məxsus bir dübeyti vermək yerinə düşür: Xələc: Üç zad xeyli xoşar qədri bilinməz Yemək, içmək dəğu pulka alunməz Bisi hay işiki, bisi kara yaz, Bisi sayılukar varur holunmaz. Farsca:
Se çız xeyli xoşəst, vəli qədri məlum nist Xuraki vü nuşidəni nist, ba pul xəride nəmişəvəd Yeki mehtab, digəri bəharəst, Yeki cəvanist ke mirəvədü bər nəmigərdəd [8. S. 22-23]. İbrahim Vaşqani Fəranidən bir neçə xələc zərb məsəllərini təqdim edirik:
Xələc: Eşkəkə minən hartın görməz. Farsca: Kəsike olağ səvare, poşte xodəşra nəmibinəd. Xələc: Hatu hat yanıça vayqan, həmrəng olmaqa həmxu olur. Farsca:
Əsb pişe həm bebəndi, həmrəng nəşəvəd, həmxuy mişəvəd [8. S. 23]. Azərbaycan və xələc dillərindəki fel zamanlarının bəzi xüsusiyyətlə- rini nəzərə çatdırmaq məqsədilə bir sıra nümunələrə müraciət edək: İndiki zaman (xələc)
(Azərbaycan) Mən varum Sən vari O varir Mən gedirəm Sən gedirsən О gedir Biz varimiz Siz variz Ollar varilər Биг gedirik Siz gedirsiz Onlar gedirlər Şühudi keçmiş zaman Mən vardum Sən vardi O vardı Mən getdim Sən getdin О getdi Biz vardux Siz vardız Ollar vardilər Бiz getdik Siz getdiz Onlar getdilər Nəqli keçmiş zaman Mən varmışam Sən varmısay O varmış Mən getmişəm Sən getmisən О getmişdir Biz varmışaq Siz varmışayız Ollar varmışalar Бiz getmişik Siz getmişsiz Onlar getmişlər 2 «Türkologiya», № 4 Uzaq keçmiş zaman Mən varmış ertum Sən varmış erti O varmış erti Mən getmiş idim Sən getmiş idin О getmiş idi Biz varmış ertuq Siz varmış ertiz Ollar varmış ertilər Бiz getmiş idik Siz getmiş idiniz Onlar getmiş idilər M əqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Tədqiqata cəlb olu- nan problemin aktuallığını nəzərə alaraq, qeyd etmək lazımdır ki, Azər- baycan dilinin İran etnoslarının dili kontekstində araşdırılmasının, konkret olaraq xələclərin dili ilə müqayisəli qarşılaşdırma metodlarından istifadə etməklə tədqiqi nəzəri və praktik cəhətdən böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu işdən nəzəri qrammatika və türk dillərinin müqayisəli tədrisində, dia- lekt və ləhcələrin öyrənilməsi ilə əlaqədar mühazirə və seminarlarda, xü- susi kurslarda mənbə kimi istifadə edilə bilər. 1. HacıyevaX. Dövlət dili və etnodil məsələləri. Bakı: Elm, 1988. 2. Sərrafi Əlirza. İran türklərinin dili və folkloru // Varlıq. Tehran, 1378. № 3. 3. Vəliyev M. (Baharlı). Azərbaycan. Bakı, 1993. 4. İbrahimov T. Ə. (Şahin). Qaşqaylar. Bakı: Elm, 1988. 5. Məhəmmədzadə Həmid. Qaşqaylar haqqında yeni tədqiqat // Varlıq. Tehran, 1369. № 3. 6. Eyvazova R. H. Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlər. Bakı: Elm, 7. Həsənov Namiq. Xalaclar və onların tarixdə rolu // Tarix. 1992. 29 yanvar. 8. Heyət Cavad. Torki Xələc // Varlıq. Tehran, 1367. № 4 (70). Ə D Ə B I Y Y A T 1995.
РОЗА ЭЙВАЗОВА АЗЕРБАЙДЖ АНСКИЙ ЯЗЫ К В КО НТЕКСТЕ ЯЗЫ КА ТЮ РКСКИХ ЭТНОСОВ И Р АНА (ХАЛАДЖИ) Р е з ю м е Исследование азербайджанского языка в контексте одного из языков тюркских этносов Ирана - языка халаджей выявило между ними не только сходство, но и ряд различий. Клю чевые слова: азербайджанский язык, халаджский язык,
THE AZERBAIJANI LANGUAGE IN THE CONTEXT OF THE LANGUAGE OF THE TURKIC TRIBES LIVING IN IRAN (KHALAJS) S u m m a r y The similar and different features were discovered during the investigation of the Azerbaijan language in the context of Turkic ethnoses in Iran. The language of the Turkic ethnos Khalaj has been included into the investigation as well. Key words: Azerbaijan language, Khalaj language, ethnos, context, phonetics Yüklə 71,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|