Rza xəLİlov- 70

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

FOLKLOR İNSTİTUTU

_____________________________________________

RZA XƏLİLOV- 70

BAKI – 2015
TƏRTİBÇİ: Sönməz ABBASLI

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

REDAKTOR: Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV)

AMEA Folklor İnstitutunun direktoru,

AMEA-nın müxbir üzvü


Rza Xəlilov – 70. Bakı, Elm və təhsil, 2015, 84 səh

folklorinstitutu.com

_R 4603000000 _{Qrifli nəşr}

N-098-2015

© Folklor İnstitutu, 2015

TƏRTİBÇİDƏN
Rza Xəlilova yığıncaqlarda, müzakirələrdə söz verildikdə o, “ bir kaç kəlmə” deyib çıxışına başlayır. Bu gün isə biz onun haqqında danışacağıq. Amma “bir kaç kəlmə” deyil, daha çox...

8.XII.2014-cü il.
AMEA-nın Folklor İnstitutunda bir bayram əhval-ruhiyyəsi, gözlərdə sevinc, üzlərdə gülüş var. İnstitutun çox sevdiyi, hörmət etdiyi dəyərli alim Rza Zeynal oğlu Xəlilovun 70 illik yubiley tədbiri keçiriləcək. İnstitutun direktoru Muxtar Kazımoğlunun (İmanovun) təşəbbüsü ilə baş tutacaq ad günü mərasimində iştirak etmək üçün çıxışı olanlar, olmayanlar könüllü şəkildə yubiley məkanına axışırlar. Bu hörməti, bu məhəbbəti zəhmətkeş alim özü qazanıb. 70 illik ömrü çərçivəsində gördüyü, cəfasını çəkdiyi işlərlə, bir də ki, bəlkə də “ideal insan” deyə biləcəyimiz insanlığı ilə.

Bu gün onun günüdür. Bu kitab da bu gündən bir xatirədir. Gözəl alimə kimliyini xatırladan bir xatirə.

Yubiley tədbirində çıxış edə bilməyən, lakin ürəyi sözlə dolu olan həmkarlarımızın da Rza Xəlilova deyəcəyi sözlər var. O sözlər də sizə ünvanlanıb, Rza müəllim! Ürəkdən gələn sözlərlə, maraqlı xatirələrlə sizi baş-başa qoyuruq.
FİLOLOGİYA ÜZRƏ FƏLSƏFƏ DOKTORU, DOSENT RZA XƏLİLOVUN 70 İLLİYİNƏ HƏSR OLUNMUŞ YUBİLEY TƏDBİRİ
Muxtar Kazımoğlu: Hörmətli həmkarlar, əziz dostlar! Bu isti münasibətə görə əvvəlcədən hər birinizə təşəkkür edirəm. Mən çoxdandır ki, bu otaqda, bu kabinetdə belə mehribançılıq görməmişdim. Saat 11 olmamış “Klassik folklor” şöbəsi gəldi və öz məhəbbəti ilə bu otağı isindirdi. Ona görə şöbənin əməkdaşlarına təşəkkür edirəm. Bu mehribanlıq şöbənin Rza müəllimə olan münasibətinin çox gözəl bir göstəricisidir. Rza müəllimlə biz Ədəbiyyat İnstitutunda bir şöbədə işləmişik. Rza müəllim burada şöbə müdiri kimi nə qədər müdrikdirsə, nə qədər insanidirsə, orada da sıravi bir işçi kimi o qədər müdrik, o qədər istedadlı və yüksək intellekt sahibi idi. Rza müəllimin 70 yaşına bir neçə gün qalır. Dekabrın 11-də 70 yaşı tamam olur. Amma Rza müəllimin həm zahiri görkəmindən, həm daxilindən o cavanlıq şövqü getməyib. Arzu edək ki, cavanlıq şövqü həmişə onunla bir yerdə olsun. Rza müəllim bizim tanınmış folklorşünasımızdır, tərcüməçimizdir, pedaqoqumuzdur və ən yaxın dostlarımızdan biridir. Rza müəllim böyük bir məktəbin içindən keçib bura gəlib. Biz Ədəbiyyat İnstitutundan aralandıqca, vaxt keçdikcə, aydın olur ki, ora bizim hamımız üçün bir məktəb olub. Rza müəllim o məktəbdən çox şey götürüb, onun daxilindəki ədəb-ərkan Ədəbiyyat İnstitutundakı ab-hava ilə qaynayıb qarışıb. Rza Xəlilov Təhmasib müəllimin ─ Məmmədhüseyn Təhmasibin şöbəsində işləyib. Biz Ədəbiyyat İnstitutuna gələndə Təhmasib müəllimi bir az xəstəhal gördük. O xəstəhal kişi son dərəcə dərin bir adam idi. Ədəbiyyat İnstitutu Təhmasib müəllimdən sözün yaxşı mənasında çəkinirdi. Təhmasib müəllimin sözü söz idi, yazısı yazı idi, iclaslardakı çıxışı çıxış idi, qərarı qərar idi. Təhmasib müəllim tək canıynan o dövrdə Azərbaycan folklorşünaslığının nüfuzunu qaldıran, bəlkə də, bir nömrəli şəxsiyyət idi. Deyim ki, Ədəbiyyat İnstitutundakı koridor söhbətlərində bəzən o şöbəyə müəyyən ironik münasibəti də hiss edirdik. Amma elə ki Təhmasib müəllimin yüksək intellekti ortaya gəlirdi, heç kim o şöbə ilə o səpkidə danışa bilmirdi. Bunu ona görə deyirəm ki, Rza müəllim məhz həmin şöbədən, Təhmasib müəllimin məktəbindən çıxıb Folklor İnstitutuna gəlmiş bizim həmkarlarımızdan, dostlarımızdan biridir. Rza müəllim ixtisas etibarilə ərəbşünasdır. Bizim folklorşünaslığımızda Azərbaycan folklorunun dünya folkloru ilə, ümumiyyətlə, türk folkloru ilə ümumi kontekstdə öyrənilməsinə həmişə ehtiyac olub. Rza müəllim ərəb mədəniyyətini, ərəb dilini, həm də rus dilini çox gözəl bilməyi ilə, müqayisəli folklorşünaslıq sahəsində mühüm addımlar atmağı ilə həmin ehtiyacı müəyyən qədər ödəyə bilib. O, 1989-cu ildə Azərbaycan və ərəb sehrli nağıllarında qəhrəman məsələsindən namizədlik işi yazıb, müdafiə edib. Çox təəssüf ki, Rza müəllim namizədlik işini çap etdirməyib. Biz keçən dəfə Elmi Şurada qərar verdik ki, həmin kitab çap olunsun və bizim Rza müəllimə yubiley hədiyyəmiz olsun. O kitab bir çox baxımdan maraqlı kitabdır. Maraqlıdır, ona görə ki, o kitabda Rza müəllim səyyari, beynəlxalq motiv dediyimiz motivlərə çox böyük həssaslıqla yanaşıb. Materialın özünün diqtə etdiyi şəkildə – məşhur motivlər və süjetlər əsasında Rza müəllim tədqiqatı çox yüksək səviyyədə aparıb. İnşallah çap edəndən sonra o kitabla ətraflı tanış olmaq imkanı əldə edəcəyik.

Rza müəllimin folklorşünaslıq fəaliyyətinin ən səmərəli tərəflərindən biri onun toplama fəaliyyətidir. Rza müəllim toplamanı tək Şimali Azərbaycanın hüdudları daxilində deyil, onun hüdudlarından kənarda – Dərbənddə də aparıb. Oruc müəllimlə ─ Oruc Əliyevlə bir yerdə Dərbəndin ayrı-ayrı kəndlərini qarış-qarış gəziblər, material toplayıblar. Rza müəllim Dərbənd materialları haqqında mətbuatda mütəmadi çıxışlar edib. Azərbaycan elmi ictimaiyyətinə oradakı folklor mühiti haqqında, o mühitin bəzi nəzəri problemləri barədə məlumat verib. Rza müəllimin Oruc müəllimlə bir yerdə Şirvana, konkret desək, Şamaxıya ekspedisiyası mənim yadımdadır. Azərbaycan nağılları seriyasından Şamaxıdan toplanmış nağılların çapı da mənim yadımdadır. O nağıllar bir vaxt mənim baş redaktor olduğum “Yazıçı” nəşriyyatında böyük bir kitab şəklində çap olunub.

Rza müəllimin gördüyü vacib işlər sırasında “İlkin nəşrlər” seriyasını qeyd edə bilərəm. Rza müəllimin ərəb əlifbasını mükəmməl bilməyi bizim karımıza gəlir. Çünki “İlkin nəşrlər” adlandırdığımız kitabların böyük bir qismi XX əsrin əvvəllərində ərəb əlifbası ilə çap olunub. İsrafil müəllimin ─ İsrafil Abbaslının təşəbbüsü, Rza müəllimin səyi ilə o kitablar işıq üzü gördü. O kitabların çap olunmasının bir çox cəhətdən əhəmiyyəti vardı. Əhəmiyyət ondan ibarətdir ki, biz Azərbaycan folklor kitablarının XX əsrin əvvəllərinə aid tərtib prinsipləri ilə yaxından tanış olduq. Bir çox mübahisəli məsələlərə aydınlıq gətirmiş olduq. Yəni sirr deyil ki, bizim repressiyaya məruz qalmış bir çox folklorşünaslarımızın – Hənəfi Zeynallının, Salman Mümtazın, Əmin Abidin və başqalarının fəaliyyəti ilə bağlı qaranlıq məqamlar vardı. Məsələn, qaranlıq məqamlardan biri budur ki, bir çox hallarda onların gördüyü işlər başqa folklorşünasların adına çıxılıb. O tarixi araşdırmaq, o tarixi yenidən öz yerinə qoymaq missiyası bizim vacib işlərimizdən, vəzifələrimizdən biri idi. O vəzifənin də öhdəsindən gəlməkdə Rza müəllimin çox böyük xidmətləri oldu. “İlkin nəşrlər” seriyasından xeyli miqdarda, səhv eləmirəmsə, ondan artıq kitab çap olunub. O iş indi də davam edir. Rza müəllim təkcə “İlkin nəşrlər”lə məşğul olmur, həm də şöbə əməkdaşlarını işə həvəsləndirir. Hətta elə əməkdaşları işə həvəsləndirir ki, onların bu İnstitutda fəaliyyəti o qədər də gözə dəyməmişdi. O insanların arxivlərə bağlanmasında Rza müəllimin bir insan, bir alim kimi çox böyük xidməti var. O əməkdaşlarımız ayrı-ayrı arxivlərdən folklor materiallarının üzünü köçürtmək, həmin materialları İnstituta gətirtmək və onların təhlilini aparmaq işi ilə məşğuldurlar. Ümumiyyətlə, arxiv və folklor bizim ən vacib sahələrimizdən, xətlərimizdən biridir. Vaxtilə İsrafil müəllim onu qeyd edirdi ki, Azərbaycan folklorunu üzə çıxarmağın ən vacib məxəzlərindən biri arxivlərdir. O arxivlərdən materiallar hökmən üzə çıxarılmalıdır. Bu sahədə Rza müəllimin çox böyük fəaliyyəti var.

Rza müəllimin tərcüməçilik fəaliyyəti ilə bağlı da bir-iki kəlmə söz demək istəyirəm. O, şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb və Azərbaycan filologiyası şöbəsini bitirəndən sonra bir neçə ərəb ölkəsində – Qahirədə, Suriyada, İraqda, Yəməndə tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olub.

Rza müəllimin pedaqoji fəaliyyəti də çox faydalı olub, əhəmiyyətli olub. O, Türkiyənin Atatürk Universitetində dərs deyib.

Rza müəllim haqqında çox danışıb vaxt almaq istəmirəm. Dostlar, həmkarlar danışacaqlar. Amma bir şeyi də demək istəyirəm ki, Rza müəllim həm də tanınmış şair Zeynal Xəlilin ailəsində böyümüş dostumuzdur. Məşhur bir adamın evində böyümək adama bir neçə tərəfdən təsir göstərə bilir. Tanınmış adamın evindən çıxıb adam öz ətrafına yuxarıdan aşağı baxa da bilər, özünü təvazökar, gözü-könlü tox apara da bilər. Bu, ailənin tərbiyəsindən nə qədər asılıdırsa, insanın özündən də bir o qədər asılıdır. Min şükürlər olsun ki, Rza müəllim özünü gözü-könlü tox, son dərəcə təvazökar aparan dostlarımızdandır. Yəni o ailədən çıxmaq Rza müəllimin məsuliyyətini dəfələrlə artırıb. O mənada Rza müəllim öz davranışı ilə, öz mədəniyyəti ilə, öz insanlığı ilə həmişə seçilib, həmişə digərlərinə nümunə olub.

Rza müəllimin bizim çoxumuzdan fərqli olaraq, bir müsbət keyfiyyəti də var. Rza müəllim dostun uğuruna sevinən, nəinki sevinən, sevinc göz yaşı ilə bu uğura münasibətini bildirən dostlarımızdan biridir. Allah Rza müəllimə cansağlığı versin. Həmişə dostlarının arasında olsun. Dostları həmişə indiki kimi onu çox istəsin. Çox təəssüf ki, bizim yerimiz balacadır. Kənardan dostları, Rza müəllimin xətrini istəyənləri çağıra bilməmişik. Mənə elə gəlir ki, məclisin böyüyü, kiçiyi o qədər də fərq eləməz. Əsas odur ki, isti münasibət olsun. Sözümün əvvəlində dediyim kimi, Rza müəllimə isti münasibəti hiss etməmək mümkün deyil.

Mən Dərbənd ekspedisiyası, Şamaxı ekspedisiyası barədə danışanda Oruc müəllimin adını çəkdim. Oruc müəllimlə Rza müəllim Ədəbiyyat İnstitutunda Folklor şöbəsində bir yerdə çalışıblar. O Rza müəllimi məndən də yaxşı tanıyır.

Oruc Əliyev: Muxtar müəllim, çox sağ olun. Bugünkü yığıncaq haqqında məlumat verdiniz. Rza müəllim Böyük Vətən müharibəsinin bitməsinə bir il qalmış Bakı şəhərində ziyalı ailəsində anadan olub. Orta məktəbi də Bakı şəhərində bitirib. O, Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsini bitirib. Bir müddət xaricdə, Ərəbistanda çalışıb. 90-cı illərdə isə Türkiyə Cümhuriyyətinə gedib, orada müəllim kimi fəaliyyət göstərib. Bununla yanaşı, onun əsas fəaliyyəti Ədəbiyyat İnstitutu, Folklor şöbəsi ilə bağlı olub. O, görkəmli folklorşünas Məmmədhüseyn Təhmasibin rəhbərlik etdiyi şöbədə işləyib. Elmi rəhbəri də Məmmədhüseyn müəllim olub. Rza müəllimin elmi fəaliyyəti nağılşünaslıqla bağlıdır. O, 1989-cu ildə namizədlik işini bitirib. Bu işi sonralar da davam etdirib. O, həm də tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərib. Mən daha çox onun toplama işi ilə bağlı danışmaq istəyirəm. 80-ci illərdə bir

müşavirə keçirildi. O müşavirədə respublikanın ən görkəmli mütəxəssisləri, alimləri iştirak edirdi. Orada folklorun toplanılması ilə bağlı bir çox fikirlər söyləndi. Məlum oldu ki, uzun müddətdir ki, bu iş kölgədə qalıb. Bu məsələyə xüsusi bir diqqət yetirilməyə başlanmalıdır. Qərara alındı ki, toplama işinə xüsusi fikir verilsin və bu sahədə dönüş yaradılsın. Elmi fəaliyyətlə yanaşı toplama işi başlıca məsələdir. Toplama həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır. Məlum olduğu kimi, 30-cu illərdən sonra bu sahədə böyük bir boşluq yaranmışdı. Mübahisəli məsələlər var idi: necə toplamaq lazımdır, haradan toplamaq lazımdır? Bundan sonra bir neçə qrup yaradıldı və belə qərara alındı ki, toplamaya gedərkən əməkdaşlar öz kəndlərinə deyil, fərqli bölgələrə ezam olunsunlar. Bu prinsiplə müəyyən qruplar yaradıldı və ezamiyyətlərə gedildi.

Biz Rza müəllimlə keçən əsrin 80-ci illərində ardıcıl olaraq bir neçə il Dərbənd bölgəsində və Şamaxıda ezamiyyətdə olduq. Həmin bölgələri küçəbəküçə, kəndbəkənd gəzib dolaşdıq, onlarla söyləyici ilə söhbətlər aparıb, xeyli folklor nümunələrini yazıya ala bildik. Həmin nümunələrin bir bölümünün qəzet və jurnallarda çap olunmasına da nail ola bildik. Bunun da gələcək toplama prosesində müsbət nəticəsi olduğunu gördük.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan folklorunun toplanması sahəsində uzun illər ərzində neçə-neçə folklorşünaslar əmək sərf etmiş, xeyli dəyərli işlər görmüşlər. Biz bu zəngin təcrübədən həmişə yararlanmalıyıq. Onu da qeyd edək ki, folklor nümunələrinin toplanması, yazıya alınması, nəşri olduqca məsuliyyətli, ağır bir yaradıcılıq prosesidir. Bu prosesə müxtəlif zamanların baxışları, yanaşmaları da bir qədər fərqli olmuş, bu da ortaya çıxan işlərdə özünü göstərmişdir. Şübhəsiz ki, folklor nümunələrinin toplanması, yazıya alınması zamanı şifahi danışıq dili, hər bir söyləyicinin danışıq tərzi gözlənilməli, folklor nümunələri canlı təqdim olunmalıdır. Ancaq bu işdə hazır, şablon çərçivələr müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Hər bir bölgənin folklor nümunələrinin sistemli şəkildə toplanması orijinal nümunələri və məlum nümunələrin variantlarını aşkara çıxarmağa imkan verir.

Onu bir daha yada salım ki, Rza müəllimlə birlikdə onlarla söyləyicidən folklor nümunələrini yazıya almışıq. Qeyd edim ki, yazıya alınan nümunələrdə hər bir söyləyicinin həyatı, yaşayışı, dünyagörüşü, psixologiyası bu və ya digər dərəcədə özünü göstərir. Odur ki, toplayıcı hər bir söyləyiciyə fərdi yanaşmalıdır. Bir faktı yada salmaq istəyirəm. İki nəfər Dərbəndin uzaq kəndlərinin birində iki yaşlı qadın söyləyici ilə söhbət edə-edə ehtiyatla onların söylədiklərini yazıya alırdıq. Bu zaman bizimlə ezamiyyətdə olan üçüncü yoldaşımız içəri daxil olub əlindəki maqnitafonu işə salaraq yüksək tonla bildirdi ki, biz indi Dərbəndin filan kəndindəyik, burada folklor nümunələrini yazıya alırıq. Bunu eşidən kimi həmin qadınlar dedilər: “Biz heç nə bilməz var”. Bundan sonra onlardan bir kəlmə də olsun söz ala bilmədik.

Hər bir söyləyici ilə söhbət edərkən müxtəlif mənzərələrlə qarşılaşırdıq. Misal üçün, dərbəndli Sədulla dayı (Məmmədov Sədulla Əsədulla oğlu) danışmağa birbaşa başlamırdı. Bir xeyli danışdıqdan sonra əsas mətləbə gəlib çıxırdı. Bəzən isə söhbətini başlamayıb deyirdi ki, sabah görüşüb söhbət eliyərik. O, danışmağa başlamazdan əvvəl xüsusi hazırlaşırdı. Çox aramla, təmtəraqlı bir tonda söhbət edirdi. Çox ciddi, qətiyyətli bir insan olan Sədulla dayı bəzən birdən bir nağılı danışarkən dayanıb hönkürtü ilə ağlamağa başlayırdı. Bir qədər fasilədən sonra isə yenidən söhbətini təmkinlə davam etdirirdi. Özü də son dərəcə həvəslə aydın bir üslubda danışırdı. Çox maraqlıdır ki, onun danışığında ləhcə çox cüzi şəkildə özünü büruzə verirdi. (Dediyinə görə o, xeyli müddət Türkmənistanda və Qazaxıstanda yaşamışdı). Sədulla dayıdan fərqli olaraq Pərviz dayı (Kərimov Pərviz) həmişə elə bil hara isə tələsirdi, çox tez-tez danışırdı, son dərəcə baməzə adam idi. Onun söylədiyi nümunələr də elə öz xarakterinə uyğun səslənirdi, özü də o, tamamilə ləhcədə söhbət edirdi.

Tanış olduğumuz maraqlı söyləyicilərdən biri də Dadaş müəllim idi (Dadaşov Dadaş Hacı Soltan oğlu). O, bizə çox köməklik göstərirdi. Bizimlə birlikdə ev-ev gəzib bir çox söyləyicilərlə tanış olmağımıza, söhbət etməyimizə imkan yaradırdı. Dadaş müəllim rus təhsilli idi. Ana dilini də bütün incəliklərinə qədər bilən Dadaş müəllim ləhcədə danışırdı. Çox iti yaddaşa sahib olan Dadaş müəllimin dilindən xeyli inancları yazıya almışıq.

Dərbənddə repertuarını yazıya aldığımız ən maraqlı söyləyicilərdən Niftulla dayını xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Onun dilindən xeyli nümunəni, o cümlədən 4 dastanı yazıya ala bilmişik. Onunla sonralar da əlaqə saxlayırdıq, məktublaşırdıq. Rza müəllim Niftulla dayı ilə axıra kimi əlaqə saxlayırdı, daha sonra isə onun ailəsi ilə əlaqəni kəsməmişdi. Onun bir neçə şeirini çap etdirmişdik. Buna görə çox sevinirdi.

Biz sonra toplama işini Şamaxıda davam etdirdik. Kərimov Əjdər Nemət oğlu, Məmmədova Pərvizə Ağaməmməd qızı, İbadov İbadulla Əhməd oğlu, Əzizov Bəhram Gülməmməd oğlu, Babayev Ağabala Dadaş oğlu, Ağayev Əli Ağamalı oğlu kimi çox maraqlı söyləyicilərdən folklor nümunələrini yazıya ala bildik.

Maraqlı bir hadisəni də yada salmaq istəyirəm. Bir dəfə nurani simalı, yaşlı bir kişini görüb onunla söhbət etməyi qərara aldıq, ancaq ona birdən-birə yaxınlaşmadıq. Onun arxasınca xeyli yol getdik. Yayın isti günlərindən biri idi. O, şəhərin lap ucqarında bir darvazadan içəri keçdi. Biz də həmin qapıya çatdıq. Birdən Rza müəllim üzünü mənə tutub dedi ki, gəl geri qayıdaq. Mən təəccüblə ona baxdım. Belə imkanı niyə əldən verməliyik deyə düşündüm. Görəsən, müxtəlif təbiətli insanlarla dil tapıb, ünsiyyət yaradan Rza müəllim niyə belə eliyir. Dedim ki, o başdan-ayağa folklordur. Rza müəllim daha bir söz demədi, qapını döyüb içəri daxil olduq. Rza müəllimin söhbəti həmin adamla da çox yaxşı alındı.

Bütün bunları yada salmaqla onu demək istəyirəm ki, nəzəri cəhətdən hazırlıqlı olan Rza müəllimin bilik və bacarığı onun toplayıcılıq fəaliyyətində, eləcə də çoxsaylı tərtib işlərində özünü daha aydın şəkildə göstərir. Rza müəllim elmi yığıncaqlarda, müzakirələrdə də maraqlı ideyaları, fikirləri, çıxışları ilə seçilir. O, bu gün yaradıcılığının ən yetkin dövrünə qədəm qoyub. Onu təbrik edir, yaradıcılığında uğurlar arzulayıram.

Muxtar Kazımoğlu: Çox sağ olun, Oruc müəllim. Sözü Kamran Əliyevə vermək istəyirəm. Buyurun!

Kamran Əliyev: Çox sağ olun. Mən də iş yoldaşlarımıza, həmkarlarımıza böyük diqqətlə, qayğı ilə yanaşmaq işini alqışlayıram. Çox sağ olun ki, belə bir məclisi düzənləmisiniz. Rza müəllim haqqında danışmaq Azərbaycan folklorşünaslığının böyük bir dövrü haqqında danışmaq deməkdir. Sadəcə olaraq, Rza müəllimi folklorun içində olan bir şəxs kimi dəyərləndirməliyik. Yəni, 60-70-ci illərdən üzü bəri Rza müəllimin bu məsələlərlə çox isti əlaqələri olub. Onlar Rza müəllimin həyatında, fəaliyyətində xüsusi rol oynayıbdır.

Akademik Kamal Talıbzadə mənim elmi rəhbərim olub. Mən ondan çox məsələləri öyrənmişəm. Bəlkə də, bir çox insanlar müəyyən dövr keçdikdən sonra öz müəllimləri haqqında az danışırlar, bəlkə də, məndən çox danışırlar. Mən xüsusilə xatırlatmaq istəyirəm ki, Kamal Talıbzadə qeyri-adi elmi rəhbər idi. Təkcə onun elmi rəhbərliyi haqqında bir yaxşı kitab yazmaq olardı. Bəzən o, məni evlərinə dəvət edirdi. Kamal müəllimin xanımı Rəfiqə xanım bizə dərs demişdi, həm də Kamal müəllim tələbə vaxtı diplom müdafiə komissiyasının sədri olmuşdur. Mənə o vaxtdan demişdi ki, aspiranturaya gəl. Aspiranturaya qəbul olandan sonra mən hərdən Kamal müəllimgilə gedirdim. Rza müəllimingilin evi Kamal müəllimgilin evindən bir mərtəbə yuxarıda idi.

Mən Rza müəllimi Ədəbiyyat İnstitutunda işləyəndən sonra tanıdım. Daha doğrusu, Kamal müəllim onu mənə tanıtdı. Hüsü Hacıyev küçəsindəki Yazıçılar evi çox maraqlı bir binadır. Mən Rza müəllimin orada böyüməsi, ziyalıların arasında olması haqqında düşünəndə həmişə fikirləşirdim ki, görəsən, o bina Rza müəllimə nə verib? Bu il avqustun sonlarında istirahətdən qayıdanda televiziyada Zeynal Xəlil haqqında bir verilişə baxdım. Verilişə baxdığımı Rza müəllimə də söylədim. Bu verilişdən sonra Rza müəllim haqqında məndə müəyyən təəssüratlar yarandı. Maraqlısı budur ki, Zeynal Xəlil özü yaradıcılığında folklora bağlı bir şairdir. Mənim diqqətimi bir məsələ cəlb etdi. O, cavanlıqda bir poema yazıb: “Koroğlunun qocalığı”. Bir az sonra bir ssenari yazıb: “Qatır Məmməd”. “Qatır Məmməd” kinosu onun ssenarisi əsasında çəkilib. Bu iki fakt məndə qəribə bir təəssürat yaratdı ki, Rza müəllimin folklora gəlişi təsadüfi deyil. O, şərqşünasdı, onun folklora bağlılığı ailəsindən, nəslindən gəlir. Rza müəllimin folklora gəlməsi heç də elə-belə deyil. Zeynal Xəlilin bir gözəl mahnısı var: “Bu gecə” mahnısı. Hüseynağa Hadıyev oxuyurdu. Çox maraqlı mahnıdır: hər şey var, səma var, dəniz var, ay var, bircə sən yoxsan, əzizim. Çox maraqlı mahnıdır. O qədər təmiz, saf, ülvi bir münasibətdir ki, həqiqətən də, sevdiyinə yazıb. Mən dahi şairimiz Füzuli haqqında düşünürəm. Füzuli məhəbbət şairidir. Gözəl qəzəlləri var. Mən inanmıram ki, Füzuli hər hansı yazdığı şeirində o qədər sevib. Sadəcə, məhəbbət haqqında yazıb, monumental yazıb, obraz yaradıb. Amma Zeynal Xəlilin o mahnısında özünün sevgisi var. Çox saf və incədir: “Bircə sən yoxsan əzizim”. Və yaxud: “Kimlər gəldi, kimlər keçdi, bu dünyadan”. O da bunun kimi.

Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, Rza müəllim həyatında kədərli anlar da yaşayıb: bacısı qəflətən vəfat edib. Aşağıdakı misralar rəhmətliyin qəbirüstü yazısına çevrilib:

Hər kəsə sonadək çatmır səadət,

Hamını növbə ilə tapır fəlakət.

Rza müəllimin atasının misralarıdır. “Dədə Qorqud” eposunda Dəli Domrul gedib atasından, anasından can əvəzi istəyir. Amma ata-anası vermir. Müqayisə, bəlkə də, yerinə düşmür, amma Rza müəllimin atası 59 yaşında vəfat etdi və ömrünü Rza müəllimə verdi. Bu gün 70 yaşlı Rza Xəlilov 70 yaşlı Zeynal Xəlildir. Rza müəllimin həyatının bu cür maraqlı tərəfləri var ki, bizim yanımızda işlədiyinə görə onları o qədər də duymuruq, hiss etmirik.

Rza müəllim xaricdə tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərib. 60-cı illərdə Misirdə – Qahirədə olub. Rza müəllim orada olanda Əbdül Nasir istefa verib, səhərisi gün xalq yenidən onu hakimiyyətə gətirib. Bu, Rza müəllimin tərcümeyi-halının Misir dövrü ilə bağlıdır. Mən onda uşaq idim, altıncı sinifdə oxuyurdum.

Rza müəllim 70-ci illərin əvvəllərində İraqda olub. Professor Abbas Zamanovun İraqla – prof.Əbdüllətif Bəndəroğlu ilə əlaqələri var idi. Oradan Abbas müəllimə jurnallar göndərirdi. Jurnalların üz qabığında Səddam Hüseynin şəkilləri olardı. Rza müəllim İraqda olanda S.Hüseynin hakimiyyətə gəlməsi ilə orada partiyalar yarandı. Bu, Rza müəllimin tərcümeyi-halının İraq dövrü ilə bağlıdır.

Sovet dövründə SSRİ-nin Yəmənlə əlaqələri genişlənmişdi. Rza müəllim Yəməndə olarkən Əli Abdullah Saleh həmin il hakimiyyətə gəlib. Bu, Rza müəllimin tərcümeyi-halının Yəmən dövrü ilə bağlıdır.

90-cı illərdə bizim ziyalılar da müxtəlif yerlərə işləməyə gedirdilər. Rza müəllim 1994-cü ildə Ərzurumda Atatürk Universitetində pedaqoji fəaliyyət göstərib. Ondan bir il əvvəl Süleyman Dəmirəl Türkiyədə hakimiyyətə gəlib. 2000-ci ildə Süleyman Dəmirəl hakimiyyətdən gedəndən sonra Rza müəllim Bakıya qayıdıb (2001). Bu, Rza müəllimin tərcümeyi-halının Türkiyə dövrü ilə bağlıdır.

Mən bunları təsadüf hesab etmirəm. Rza müəllim çox yaxşı tərcüməçi, elm adamı olmaqla bərabər, həm də çox həssas şərqşünasdır.

Rza müəllim əmək fəaliyyətinə M.Axundov kitabxanasında foto-laborant işləməklə başlayıb. Onun ötən əsrin 20-ci illərinin arxiv materiallarına olan marağı məhz həmin əmək fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Rza müəllim düşüncə etibarı ilə kifayət qədər intellekt sahibidir. O, çox təmkinlidir. Davranışında hədsiz dərəcədə bir ziyalılıq ifadə olunur. Rza müəllimin düşüncəsinin bu cür olması öz nəslindən irəli gəlir. Rza müəllimin babası papaqçı olub. Atası Zeynal Xəlil də o haqda çox böyük qürurla danışıb. Rza müəllimin əmisi uzun müddət Kənd Təsərrüfatı Naziri olub. Digər bir əmisi İqtisadiyyat Universitetində dekan olub. Atası haqqında sizin kifayət qədər təsəvvürünüz var. Rza müəllimin təmkini onun həm öz ailəsindən – şəcərəsindən, həm də təhsilindən gəlir. Rza müəllimin atası həmişə deyərdi: “Mən Yelizavetpolda doğulmuşam, Kirovabadda yaşamışam, amma Gəncədə vəfat edəcəyəm”. Rza müəllimin atası hələ o vaxtlar bu düşüncədə idi.

Rza müəllimlə bir kollektivdə işləmək böyük fəxarətdir. Çox sağ olun.