«s a m. S t r a t e j I tə h lil». № S.4 7

"m odernləşm ə  dərslikləri"  adlandırm aq  lazım   gələr. 

Belə 

olan  halda, 

nə 

üçün 

gənclikdən 

yaşlılığa, 

aşağı 

həyat

form asından  ali  həyat  form alarına  keçidi  "modernləşm ə"  adlandırm ayaq?  Ə gər  istehsal  vasitələrinin,  hakim iyyət 

form alarının,  dünyagörüşü tiplərinin tarixi  dəyişikliyi təbii  olaraq,  əvvəlcədən heç kəs tərəfindən planlaşdırılm am ış 

inkişafa  əsaslanarsa, bu heç vəchlə m odernləşm ə hesab  edilə bilm əz.

"M üasirlik  problem indən"  fərqli  olaraq,  "m odernləşm ə  problem i"  (m üasirliyə  keçid)  digər  ölkələrlə 

m üqayisədə  öz  ölkəsinin  m üasirləşm ə  zərurətinin  dərk  edilm əsinin  nəticəsi  kim i  yaranır.  H ər  b ir  halda 

m odernləşm ə  m əqsədə  çatm aq  üçün  ham ını  səfərbər  edə  bilən  siyasi  iradənin  olm asını  tələb  edir.  B urada  siyasi 

hakim iyyət  açar  rolunu  oynayır.  C əm iyyətin  yeniləşm əsi  ideyası  fərqli  insan  qrupları  tərəfindən  dəstəklənə  bilər. 

Lakin,  yalnız  hakim iyyətdə  olan  siyasi  elitanın  düşüncəsində  o,  inkişafla  bağlı  real  proqram a  çevrilir.  Sonuncu  bu 

prosesin  təşəbbüsçüsü  olm aqla  yanaşı,  dövlət  idarəçilik  m aşınının  bütün  qüvvəsini  onun  xidm ətinə  yönəldə  bilər. 

M odernləşm ə  ilk  növbədə  siyasət,  hakim iyyətin  dərk  edilm iş  fəaliyyəti,  onun  siyasi  strategiyasıdır.  Cəm iyyətin 

m odernləşm əsi  m əsələsini  qaldıran  dövlət  onun  m üasirləşm əsi  ilə  bağlı m əsuliyyəti  öz  üzərinə  götürür.  H əqiqətdə 

isə,  bu yalnız təbii  olaraq in k işaf edən proses  deyil,  həm   də  şüurlu  şəkildə  m üəyyənləşdirilm iş  və  strateji  baxım dan 

təyin  edilm iş  fəaliyyət  proqram ıdır,  yəni  "təbii  labüdlükdən"  daha  çox,  subyekt  am ili  ilə,  m əqsədəuyğunluqla 

bağlıdır.  M odernləşm ənin  obyektiv  səbəbləri  m övcuddur,  lakin,  siyasi  elitanın  zam anın  obyektiv  çağırışlarına 

adekvat cavab verib-verm əyəcəyi m ühüm  m əsələdir.

P o stm o d e rn .  N əzəri  irsə  yeni b ax ışın   sə b əb lə ri

Ə vvəlki  m ərhələnin  baxış  və  paradiqm alarının  tənəzzülü  h ər  b ir tarixi  dövrdə  baş  verir.  Y arandığı  vaxtdan 

indiyə  qədər m odernləşm ə  nəzəriyyəsi  də  təkam ülə  uğrayaraq  b ir  sıra  m ərhələlərdən  keçm işdir.  K lassik  dövr  ötən 

yüzilliyin  50-60-cı  illərinə  tə sa d ü f  edir  və  əsasən  M .Levi,  E.H agen,  T   Parsons,  Ş.A yzenştadt,  D .A pter  və  s. 

əsərlərində təhlil predm etinə  çevrilm işdir.

S osialist  dövrünün  kollektiv  utopiya  və  siyasi  ideologiyalarının  çökm əsi  prosesinin  Q ərbdəki  m odern 

paradiqm anın  qürubu  ilə  üst-üstə  düşdüyü  ilk  vaxtlar ham ı tərəfindən  sezilm əm işdi.  B u  qlobal  m eyllər bütövlükdə 

dünya  siyasi  elm ində  dövrün  reallıqlarına  adekvat olan,  postindustrial m ərhələyə  qədəm   qoyulm ası ilə  başlanğıcını 

götürən 

m ürəkkəb və  ağrılı  transform asiya  proseslərini  üm um iləşdirə  biləcək  yeni  nəzəri  konsensusun

form alaşm asını  şərtləndiridi.  Son  20  ildə  siyasi  in k işaf  yoluna  dair  çoxsaylı  m üzakirələr  aparılsa  da,  politoloji 

fikirdə  üstünlük təşkil  edən  m övzular  sırasında  siyasi  postm odern  o  qədər də  nəzərə  çarpm ır.  M odernləşm əyə  dair 

tədqiqatlarda b ir sıra  istisnalar olm aqla, m odernə  qədərki,  m odern və postm odern dövrlərin xüsusiyyətləri bir-birinə 

qarışm ış, fərqi bilinm əyən vəziyyətdədir.

M odernləşm ə  nəzəriyyəsi  nə  form asion,  nə  də  sivilizasion  yanaşm a  olm ayıb,  m ədəniyyət  sistemi,  m illi 

şüurun  stereotipləri,  m ənəvi  ideallar,  m entalitet  əsasında  sosial  dəyişikliklərin  real  m exanizm lərini  təhlil  etməyə 

im kan  yaradır.  Siyasi  transform asiya  proseslərinin  nəzərdən  keçirərkən  tətbiq  edilən  form asion  və  sivilizasion 

yanaşm alar m odernləşm ə  aspekitni  və  sivilizasion  xüsusiyyətləri  qarşılıqlı  bağlılıqda nəzərə  alm ırdı.  M odernləşm ə 

nəzəriyyəsi  isə  əsas  diqqəti  cəm iyyətin  ardıcıl  in k işaf yolu  ilə  ictim ai  institutlarının  m ahiyyəti  və  funksiyalarının 

sistem li dəyişm ək bacarığına, daim i yeniləşm əyə  qadir olm asına,  insan am ilinə həssaslığa yönəltm əklə fərqlənirdi.

B ütün  ağrılı keçid  prosesləri,  sosial  itkiləri  və  m ütərəqqi  uğurları  ilə  yanaşı,  siyasi  m odernləşm ə  cəm iyyətin 

m əqsədyönlü  fəaliyyət  m exanizm ləri  əsasında  səm ərəli  işləyən  m üasir  strukturların  form alaşm asına,  onun  geniş 

hüquq və  azadlıqlarına,  m ü x təlif sosial  identifikasiya  form alarına zəm anət verm əsinə,  sistem in  sabitliyini  və  siyasi 

hüquqi institutların fəallığını təm in etm əsinə  şərait yaradır.

Qərb  siyasət  elm ində,  qeyd  edildiyi  kim i,  ilk  olaraq  A B Ş-da  form alaşan  m odernləşm ə  nəzəriyyəsi 

Ş.  Eyzenştadt,  D.  A pter,  E.  Şils,  L.  Pay  və  başqa  tədqiqatçıların  əsərlərində  elm i  dövriyyəyə  gəlm işdir.  50-60-cı 

illərdə  üm um i  m odernləşm ə  nəzəriyyəsini  yaratm ış  b ir  çox  alim lər  eyni  zam anda  ayrı-ayrı  qitə  dövlətlərinin 

m odernləşm ə  təcrübəsini  diqqət m ərkəzinə  gətirdilər.  T ədricən  belə  qənaət  yarandı  ki,  m odernləşm ə  heç  də

m övcud ənənələrin tam am ilə m əhv edilm əsi  dem ək deyil,  əksinə,  onlar m odernləşm əyə təkan da verə  bilər.  H əm  də 

bu zam an ən m ü x təlif am illər kom pleksi, m illi ənənələr,  endogen və  ekzogen səbəblər m ühüm  rol oynayır.

" M o d e rn lə ş m ə "   və  " p o s tm o d e r n "   p a ra d iq m a la r ın ın ,  " k a p ita liz m " ,  " so s ia liz m " ,  " sə n a y e   cəm iy y əti" 

y a x u d   "p o stsə n a y e   c əm iy y əti"  və  s.  a n la y ış la rın d a n   fə rq i,  yeniliyi  o n d a d ır   ki,  ta rix in   eyni  m ərh ə lə sin d ə  

m ü x tə lif  siyasi  z a m a n   və  siyasi  m ə k a n la r d a   m ö v cu d   olan  d ö v lətlə rin   siyasi  siste m in in ,  in k iş a f   və 

tra n s fo rm a s iy a s ın ın   özü n əm əx su s x ü su siy y ə tlə rin i  a ş k a r a   ç ıx a rm a ğ a  k ö m ə k  e d ir.

M odernləşm ənin  qərbləşm ə  (vesternləşm ə),  lid er  ölkələrə  çatm ağı  hədəfləyən,  lakin  heç  vaxt  buna  nail  ola 

bilm əyən  və  özünəm əxsus  yolla,  ənənələrini  qorum aqla  m odernləşm ə  (postm odernləşm ə)  kim i  üç  form ası  qeyd 

edilir.  M odernləşm ə  strategiyası  -  paralel  olaraq  reallaşdırılan  iqtisadi,  siyasi  və  m ədəni  təşəbbüslər  kom pleksi 

olub,  cəm iyyətin m üasirləşm əsinə yönəlir.  Strategiya dörd əsas problem i əhatə edir:

1.  M övcud  sosial  iqtisadi  strukturun  davam lı  dəyişdirilm əsi  və  dünya m əkanına  inteqrasiyasının  əsaslarını 

yaratm aq m əqsədilə  cəm iyyətin orta və uzunm üddətli in k işaf strategiyasının hazırlanm ası;

2.  İqtisadiyyatda  şəxsi  təşəbbüs  m eylləri  və  dövlətin  m üdaxiləsi  arasında  cəm iyyətin  tələblərinə  cavab 

verən tarazlığın yaradılm ası;

3.  E litanın və bütövlükdə  cəm iyyətin intellektual-peşəkarlıq  səviyyəsinin daha yüksək  sosial  iqtisadi  inkişaf 

m ərhələsinə və keyfiyyətə  əsaslanan siyasi  sistem ə keçidin tələblərinə uyğunlaş dırılması;

---