«s a m. S t r a t e j I tə h lil». № S.4 7

bilər.  Siyasi  m odernləşm ə h ər  hansı  m ütləq  obraza  doğru  hərəkət  olm ayıb,  çoxçalarlı,  çoxşaxəli  və  alternativ

xarakterli prosesdir.

Siyasi  m odernləşm ə  nəzəriyyələrinin  çərçivəsində  "m üasirlik",  "m üasir cəm iyyət"  anlayışları xronopolitoloji 

başa  düşülən  m üasirliklə  həm ahənglik  təşkil  etm ir,  yaxud  etm əyə  bilər.  Y əni,  bir tərəfdən  hazırkı  dövrdə  m övcud 

olan  bütün  ölkələr  m üasir  cəm iyyətlərə  aid  edilə  bilər.  Lakin,  onların  b ir  qism ində  ənənəvi  cəm iyyət  əlam ətləri 

üstünük təşkil edir, digərlərində isə, postm odern m ərhələyə keçid baş verm işdir.  M odernləşm ə  Q ərbdə təkam ül yolu 

ilə,  ictim ai  siyasət  institutlarının  paralel  inkişafı  şəklində  getm işdir.  D ilem m a  bundan  ibarətdir  ki,  tarixdə 

m odernləşm əyə  hərbi  diktatura  şəraitində  başlayan  dövlətlər  də  olub.  Y axud,  sovet  dövrünün  siyasi  rejim i 

şəraitində  də  A zərbaycan  da  daxil  olm aqla  m odernləşm ənin  m odelləri  m övcud  olub.  M əhz  bu  və  başqa  m isallar 

nəzəri  səviyyədə  m übahisəli m əsələlərin  çox olduğuna  dəlalət  edir.  B u  gün  üçün  siyasi  m odernləşm ənin  üm um i  və 

m ütləq,  yeganə  hesab  edilən b ir m odeli  m övcud  olm asa  da,  bəzi  ortaq hesab  ediləcək m üddəalar təsdiq  edilm işdir. 

M əsələn,  siyasi  m odernləşm ə  m ərhələsini  yaşayan  bütün  cəm iyyətlərdə  (siyasi,  iqtisadi,  intellektual)  elitanın  və 

siyasi  liderin rolunun həlledici  olduğu  sınaqdan  çıxm ışdır.  X alqın özünəm əxsus in k işaf yolu m əhz m odernləşm ənin 

lider subyektlərindən xeyli dərəcədə  asılıdır.  (7, p.45)

Siyasi  m odernləşm ənin  m əzm unu  onun  tərkib  hissəsi  olan  siyasi  sistem in  dəyişm əsi  ilə  bağlı  prosesdir  və 

onun  gedişində  m ürəkkəb  dinam ik  qarşılıqlı  təsirdə  olan  yeni  siyasi  institutlar  yaranır  və  təkm illəşir.  B u  zaman 

ictim ai  inkişafın  əsas  şərti 

kim i  b ir 

tərəfdən 

siyasi  sabitliyi  qoruyub  saxlam aq,  digər 

tərəfdən 

isə 

baş 

verən

dəyişikliklərdə  ayrı-ayrı  təbəqələrin  siyasi  iştirak  form alarını  və  im kanlarını  genişləndirm ək  obyektiv  zərurətə 

çevrilir.

Siyasi  m odernləşm ə  nəzəriyyəsi  Q ərbin  in k işaf  etm əkdə  olan  ölkələrlə  m ünasibətdə  siyasətinin  nəzəri 

əsaslarını m üəyyənləşdirm ək m əqsədi ilə  form alaşm ışdır.  Siyasi m odernləşm ə prosesində həm  yeni  siyasi institutlar 

yaranır,  həm   də  artıq m övcud  olan təsisatlar təkam ül  nəticəsində  dəyişən  şəraitə  uyğunlaşırlar.  B u  zam an  obyektiv 

olaraq b ir tərəfdən ictim ai inkişafın əsas şərti  olan siyasi  sabitliyi  qoruyub  saxlam aq, digər tərəfdən isə  siyasi iştirak 

im kanlarını və  form alarını genişləndirm ək lazımdır.  Belə b ir şəraitin olm am ası böhranla nəticələnə bilər.

Siyasi  m odernləşm ə  prosesində  iki  əsas  m əsələnin  diqqət  m ərkəzində  saxlanm ası  zəruridir.  B ir  tərəfdən, 

cəm iyyətin  digər  sahələrinin  dəyişikliklərdən  geri  qalm ası  parçalanm aya,  böhranın  yaranm asına  səbəb  ola  bilər. 

B aşqa  b ir 

təhlükə,  onunla bağlıdır ki,  sürətlə 

davam   edən 

dem okratikləşm ə, 

vətəndaş 

cəm iyyətinin 

və 

siyasi

m ədəniyyətin m övcud  səviyyəsinə uyğun gəlm ədiyi üçün böhran vəziyyəti yarana və xaosla nəticələnə bilər.

M ü x təlif  ölkələrdə  siyasi  m odernləşm ənin  ilk  m ərhələlərində  vəziyyət  fərqli  olur.  Q ərb  ölkələrindəki 

m ahiyyətcə təkam ülə  əsaslanan m odernləşm ə  zam anı parlam ent təsisatlarının form alaşm ası bu prosesin bəzi  ümumi 

qanunauyğunluqlarını  üzə  çıxarır.  Bəzi  ölkələrdə  (İngiltərə,  İslandiyada)  sinfi  hakim iyyətin  ənənəvi  qurum ları 

əsasında  parlam ent  institutu  tədricən  form alaşm ışdır.  Q anunverici  hökum ət  icraedici  hökum ətə  m ünasibətdə  öz 

im kanlarını  və  səlahiyyətlərini  hakim iyyət 

bölgüsü ilə 

m üəyyən 

olunm uş 

əsaslarda  səm ərəli 

tarazlıq əldə 

edənə

qədər  genişləndirir.  Parlam ent  təsisatlarının  və  onun  form alaşm ası  m exanizm lərinin  tədrici,  lakin  dönm əz 

dem okratikləşm əsi baş verir.

Siyasi  m odernləşm ədə  dövlətin  rolunun  artm ası,  insanların  şüurunun  siyasiləşm əsi  və  siyasi  fəallığının 

artm ası,  ən  yeni  siyasi  təşkilatlanm a  strukturlarının  yaranm ası  geniş  vüsət  alır.  M odernləşən  dövlətlərin  təcrübəsi 

göstərir ki,  sadalanan  institut və  praktikalar eyni  zam anda, həm  Q ərb  m odelinə  uyğun gələ,  həm  də  ondan  fərqlənə 

bilər.  B una görə də  "ən m üasir siyasi institutlar"  dedikdə,  sadəcə  Qərbdə m övcud olanların surəti və ya təqlidi deyil, 

konkret  m illi  siyasi  sistem in  m üasirliyin  çağırış  və  tələblərinə  adekvat  cavabı  və  uğurlu  şəkildə  uyğunlaşm asını 

təm in  edə bilən  institut  və  praktikaların  form alaşm ası,  insanların  yeni  siyasi  dəyərlər  seçim ində  köklü

dəyişikliklərin baş verm əsi başa düşülm əlidir.

Siyasi m o d e rn lə şm ə  və  siyasi m əd ən iy y ət

İctim ai həyatın bütün  səviyyələrinə  nüfuz  edən  sahələrdən biri kim i,  insanın dünyagörüşü və  m ədəniyyətinin 

dərin  və  keyfiyyətli  dəyişikliyə  m əruz  qalm asını  ifadə  edən  siyasi  m ədəniyyət  siyasi  m odernləşm ə  proseslərinin 

təhlilində  ən m ühüm  m əqam lardan biridir.  Bu proses gedişində  indiyə  qədər m övcud  olan dəyərlərin, konsepsiya və 

davranış  m odellərinin,  düşüncə  və  təfəkkür  tərzlərinin  köhnəlm iş  olduğu  dərk  edilir  (11).  B una  görədir  ki, 

m odernləşm ənin  ən  geniş  tədqiq  edilən  istiqam ətlərindən  biri  də  dəyərlərin  m ünaqişəsidir.  B urada  "m ünaqişə" 

dedikdə  həm   nəsillər  arası  dəyərlər  seçim inə  m ünasibətdə,  həm   də  Qərb  dəyərlərinin  qeyd-şərtsiz  qəbul

edilm əsində,  fərdiyyətçilik  və  kollektivçiliyin  nisbətində  m övqelər  m üxtəlifliyinin  labüd  olm ası  nəzərdə  tutulur. 

Siyasi  m odernləşm ə  uzun  m üddətdə  həyata  keçirilir  və  bu  zam an  cəm iyyət  özünəm əxsus  həssas,  böhran 

vəziyyətində  olur.  M üasir  tədqiqatlarda  siyasi  m odernləşm ə  prosesini  m üşayiət  edən  beş  əsas  böhran  form ası 

fərqləndirilir:  identiklik,  legitim lik,  iştirak,  təsirlənm ə,  bölüşdürm ə.  B u  böhranların  üm um i  səbəbi  keçid  dövrünə 

xas  olaraq  yeni  universal  standartlarla  köhnə  ənənəvi  dəyərlər  arasındakı  ziddiyyətlər,  yeni  siyasi  institutlarla 

əvvəlkilərin birgə m övcud olm ası, əhalinin  narazılığının artm asıdır.

Siyasi  modernləşmədə  demokratik  konsensus  amili

  təm əl  şərtlərdən  biridir.  D em okratik  ideya-siyasi 

konsensusun  təm in  edilm əsi  bütün  m odernləşən  ölkələr  üçün  səciyyəvi  olan  xüsusiyyət  olm uşdur.  M odernləşm ə 

prosesində  ən  çətin  problem lərdən  biri  ayrı-ayrı  qrupların  və  strukturların  m araqlarının  və  tələbatlarının  ifadə 

edilm əsi,  reallaşdırılm ası və  dinam ik dəyişdirilm əsi  zərurəti  ilə  bağlı olub, h ə r b ir m ərhələdə  qarşılıqlı  ideya-siyasi

---