«Ş ə r q f ə L s ə f ə s I p r o b L e m L ə r i» b e y n ə L x a L q e L m I n ə z ə r I j u r n a L
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gizli dərvişlik – məlamiyyə
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
52 müridi Əhməd Yəsəvidir (19). Bunlardan Aslan Babanın məlaməti olduğunu nəzərə alsaq, yəsəviliyin də əsasında məlami fikirlərinin təsiri danılmazdır. Gizli dərvişlik – məlamiyyə: Mərkəzi Xorasan olan təsəvvüf cərəyanı kimi məlamilik (20) varlığı qədər təsirləri də çox dərin və geniş miqyaslı olmuşdur (21). Əvvləllər bir məşrəb (davranış) şəklində, daha sonra təriqət formasında fəaliyyət göstərən məlamiyyə “insanların qınaq obyekti olmaqdan qorxmamaq, onların dannaqlarından çəkinməmək, nəfsi istək və arzulara qarşı çıxmaq, ruhi halları gizli sağlamaq” kimi prinsibləri əsas alırdı (22). İlk məlamilərdən hesab olunan Əbu Həvs əl-Həddad məlamiliyi “Haqq-Təala ilə bərabər olmaq üçün sirrini faş etməmək, yaxınlıq və qulluq adına özünü qınaq obyektinə çevirmək (ləvm, məlamət), xalqa ancaq səhvlərini və qəbahətlərini göstərib, yaxşılıqlarını gizlətmək şərti ilə cəmiyyət tərəfindən danlanmaq” şəklində izah etmişdi (23). Bu açıqlama məlamilərin gizli dərvişlik həyatı yaşadıqlarını və özlərini gəzləttiklərini deməyə əsas verir. Məlamilik cərəyanı Xorasanda geniş fəaliyyət göstərən kərramiyyəyə etiraz olaraq ortaya çıxdığı iddia edilsə də, böyük ehtimalla kərramiyyə bu prosesi sadəcə sürətləndimiş olmalıdır. IX-X əsrlərdə Xorasanda zahidlər böyük dini və sosial təbəqə hesab olunurdu. Kərramiyyə güclü təşkilati əsəslara sahib təsəvvüf cərəyanı idi. Bu cərəyanın ən başlıca xüsusuiyyəti sufilərin mərkəzləşmiş xanəgahlar (təkkələr) ətrafında toplanması fikrini həyata keçirməsidir. Kərramiyyə mənsubları özlərini xalqdan ayırır, “qazanclı işdən iyrənən və camaatın əleyhinə” fikirləri mənimsəyirdilər (24). Kərramiyyənin bu anlayışına meydan oxuyan məlamilik dindarlıq və təqvanın ictimai həyatda gizliliyini dilə gətirərək, cəmiyyət həyatını inkar etməməklə mənəvi həyata üstünlük verir və insanın özünün bütün yaxşı əməllərini gizlətməsinin vacibliyinə diqqət çəkdilər. Xalq arasında, lakin xalqdan kənar həyat tərzini sürən məlami dərvişləri geyim və davranışlarına görə də başqalarından seçilməməyə üstünlük verirdilər (25). Məlamilik haqqında sanballı monoqrafiya qələmə alan Əbdülbaqi Gölpınarlıya görə, məlamilik Həmdun Qəssardan çox əvvəl mövcud idi (26). Gölpınarlı məlamiliyin banisi kimi daha çox Əbu Həfs Həddadın (öl. 883) adını ön plana çıxarmış, Əhməd ibn Xadraveyh (öl. 854), Əbu Turab Nəxşəbi (öl. 859), Şah Şüca Kirmani (öl. 883) və Əbu Osman Hiri (öl. 910) kimi məlamilərin də rolunu yüksək qiymətləndirmişdir. Ə.Gölpınarlı, Əbu Həfs Həddadı məlamilərin ən böyük şeyxi hesab etsədə, Bəyazid Bistamini, Həmdun Qəssarın şeyxi Əbu Turab Nəxşəbini və “sufilik yolunun açarı” hesab edilən İbrahim Ədhəmini də eyni cərgədə qeyd edir (27). Məlamilik üç dövrə ayrılır: « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
53 1.Məlamiyyeyi-Qəssariyyə (təriqəti-aliyyeyi-Qəssariyyə) – banisi Həmdun Qəssar. 2.Məlamiyyeyi-Bayramiyyə (təriqəti-aliyyeyi-Bayramiyyə) – banisi Dədə Ömər Sıkkıni (öl. 1475). 3.Məlamiyyeyi Nuriyyə (təriqəti-aliyyeyi-Nəqşibəndiyyə) – banisi
Məhəmməd Nurul-Ərəbi (öl. 1887). Birinci dövr məlamilər Xorasanda və Azərbaycanda, ikinci dövr məlamiləri Anadoluda, üçüncü dövr məlamilər isə Balkanlarda fəaliyyət göstərmişlər. İkinci dövr məlamiliyi Hacı Bayram Vəlinin müridi Dədə Ömərlə başlamış və XVII əsrə qədər davam etmişdir. Bu dövr məlamiləri Səfəvilərlə əlaqələri səbəbindən Osmanlı hakimiyyətinin güclü təqibinə və təzyiqlərinə məruz qalmışdılar. Üçüncü dövr məlamiləri fəaliyyətlərinə Şeyx Məhəmməd Nurul- Ərəbi ilə XIX əsrdə Bosniyada başlamışlar. Birinci dövr məlamiləri adlanan Əhməd ibn adraveyh, Əbu Turab Nəxşəbi, Əbu Həfs əl-Həddad, Həmdun ibn Əhməd əl-Qəssar və Şah Şüca Kirmani sənətkar idilər. X əsrdə məlamiliyin güclü dərviş-şeyxləri ortaya çıxmışdı. Bunlar arasında Əbu Osman əl-Hiri, Yusif ibn Hüseyin ər-Razi (öl. 916), Abdullah ibn Münəzil (öl. 940) xüsusilə seçilir. Həm Razi, həm də əl-Hiri öz dövrlərinin din (şəriət) alimləri tərəfindən “zındıq və mülhid” adlandırılmışdılar. Bu da məlamilik anlayışında islamın dini ehkam və qanun əsasları ilə barışmayan üsnürlərin yer almasından irəli gəlirdi (29). Məlamilər dərviş həyatı yaşasalar da özlərini xalq arasında gizlətməyə üstünlük verirdilər. Əhməd Qara Mustafanın dediyi kimi, “məlamiliyin əsas iddiası təmtaraqlı zahidlik həyatını yaşamağın özü insan mənliyinə düşkünlükdən irəli gəlib, sonunda özündən razılığa səbəb olur. Buna görə də mömin olan bəndə öz daxili dünyasını Allahdan uzaqlaşacağı qorxusu ilə başqalarından gizlətməlidir. İctimai və əsas qəbul edilən qanunları bilərəkdən çeynəyərək, özünü başqalarının qınaq obyektinə çevirilməsinə səbəb dindarlığının həqiqi formasını gizləməkdən ötürü idi. Amma məlamiliyin əsas problemi öz ətrafında belə tanınmamaq olduğundan ictimai qanunlara qarşı saymazlıqda da olduqca ehtiyatlı hərəkət edirdilər. Bu səbəbdən də məlamilər fərqli geyim, libas, ayin və adətləri rədd edirdilər. Bunun kimi məlamilər bir məslək sahibi olmağa çalışaraq, sədəqə və dilənməklə həyat keçirən sufilərə yaxşı baxmırdılar” (30). Xorasanda ortaya çıxan məlamilik İslam dünyasında çox sürətlə yayılmışdır. Xüsusilə də Azərbaycan və Anadoluda məslək sahibi olub, amma sufi həyatı yaşayan çox sayda məlami vardı. IX-XI əsrlər arasında Xorasandan Azərbaycana qədər xüsusilə də sənətkarlar (əsnaf) və tacirlər (tüccar) arasında yayılan məlamilik təriqət formasını almadı. Buna görə də ilk dövr məlamətiliyi Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|