«Ş ə r q f ə L s ə f ə s I p r o b L e m L ə r i» b e y n ə L x a L q e L m I n ə z ə r I j u r n a L
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l
Yüklə 1,16 Mb. Pdf görüntüsü
|
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
58 Mütəmadi olaraq məlamilərin mütəsəvviflərə qarşı soyuq davranışları və düşüncələrində olan fikir ayrılıqları da məlumdur. Məlamilər mütəsəvvifləri ona görə sevmirdilər ki, təriqətçilərin ehtişamlı və dəbdəbəli təkkə tədbirləri, ayinləri yerli camaatın maddi səviyyəsindən yüksəkdə dayanırdı və bu da onları yaşadıqları cəmiyyətdən uzaqlaşdırırdı. Əslində məlamiliyin yaranmasının kökündə dayanan amillərdən biri də məhz bu xəlqilik prinsipi idi. Lakin bu o demək deyildir ki, onlar təsəvvüfü qəbul etmirdilər. Təsəvvüf onların nəzdində əsl İslam, islamın özünü təşkil edirdi, çünki dinin əsas meyarlarını təsəvvüfün sirlərinə vaqif olmadan bilmək omlazdı. İbadətləri yerinə yetirmək vacib idi, lakin edilən ibadətlərin mahiyyətinə varmaq, zikirləri qəlbən dərk etmək lazım idi, çünki səmimi qəlbdən edilən zikirlər möminin qəlbindən Tanrıya doğru yüksələn yolun qapılarını açan açarlardır. Onun varlıq və vəhdaniyyətində dərin təfəkkürə dalar və beləcə kamilliyə gedən yolda olduqlarına inanarlar. Quranın əsrlər boyu elmi lədünni adlandırdığı məlamilərə görə məhz Tanrının valığı və vəhdaniyyətindən bəhs edir ki, bu elmə vaqif olan şəxs məlami kamilliyinə qovuşmuş hesab olunur. Məlamiliyin daxili mahiyyətindən irəli gələn təvazökarlıq və digər dinlərə qarşı anlaylışlı davranış meylləri də qeyd edilməlidir. Məlamilik digər dinlərə qarşı kəskin mövqedə dayanıb onları lənətləmək və yaxud kafirliklə günahlandırmaq təmayülündən uzaq olmuşdur. Məlamilər Quran ayələrinin dərinliyinə nüfuz etməyi vacib bilərlər, onların nəzərində “möhkəm” və “mütəşabih” ayələrin hər birinin xüsusi təvil və təfsir metodu və anlamları vardır. Qısacası məlamiləri İslam mütəsəvvifləri kamillik yolunun yolçuları kimi xarakterizə edir və bu yolda onların hər növ dərin elmi, dini biliyə vaqif olmağın çətinliyindən çəkinmədiklərini bildirərlər. “Elmi Lədün”nə çox dəyər verən məlamilər əslində onu bəşəriyyətin xəlq olunmasının gizlin xəzinəsinə bir açar olduğunu qəbul edərlər. Tarix boyu insanı yaratmaqda Allahın məqsədinin nə olması məsələsi bütün filosofları, əql sahiblərini düşündürdüyü kimi, məlamilər də bunu bilmənin ən sadə yolunun elm və mərifətdən keçdiyini deyirlər. Bilik sahibi olmaq istəyən şəxsin önündə qapılar taybatay açılmalı, bu şəxsin xidmətində dayanılmalı və ona nəzakətlə elmlərə yiyələnməsinə kömək edilməlidir, çünki onun başladığı yol bilik tövhidində, “elmi lədünni”də quratarır sonra isə onun Tanrının varlığında ərimə - “fəna fillah” mərtəbəsi başlayır. Bu müqəddəs amal və yoldur. Onlara görə mürşid yalnız qapını göstərər, geri qalan məsuliyyət şagirdə (mürid) aiddir. Allahın hər adama yaxın olduğunu və adamla Allah arasına Mürşid də daxil olmaqla, heç kəsin girə bilməyəcəyi görüşünü müdafiə etmişlər. Mürşid nə qədər məlumatlı və ərdəmli olursa olsun, o da digər insanlar kimi « Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l © B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
59 quldur və qula aid xüsusiyyətlərlə xatırlanmalıdır. Mürşidlərindən dərs və söhbət formasında təhsil etdikləri elm və tövsiyələrdən başqa bir təmənnaya sahib olmayıb Hidayət, Şəfaət, Hümmət, Tövbə kimi istəklərin yalnız Allaha ərz edilməsi lazım olduğunu müdafiə edirlər. Bu elmin müəllimləri də şagirdlərindən əsla maddi bir qarşılıq tələb etmirlər. Elmi-tövhid (Tövhid elmi) olaraq keçilən bu dərslərin nəticəsində "fənafillah" (Allahda yox olmaq) və "Bəqabillah" (Allahla var olmaq) mərtəbələrinə çatmaq məqsədi güdürlər. Məlamilərə görə Hz. Adəm həqiqətlərin axtarışına çıxan ilk insandır. Adəmdən əvvəl neçə-neçə insanlar gəlib keçib. Məlaminin xislətində olan hər insan varlığının var olma səbəbini anlamağa çalışır. Anlamağa çalışmaq insanın özündən başlayır. İnsan əvvəl özündən soruşmalıdır. Mən kiməm, nəyəm, necəyəm, mənim zatım nədir, kimi suallarla özünü anlamağa çalışmalıdır. Həqiqətlərə çatan adam bütün varlığın var edicisi olduğunu düşünüb dərin təfəkkürə dalsa başa düşər. Məlamiliyi bir təriqət deyil, “məşrəb” (davranış tərzi) hesab edən təsəvvüf alimləri bu cərəyan haqqında ziddiyyətli fikirlər irəli sürüblər. “Kəşfül-məhcub” müəllifi (53), əsərinin altıncı fəslində məlamiliyin əsasları haqqında geniş məlumat vermişdir. Hucviriyə görə, məlamilyin üç forması var. Bunlar “istiqamət”, “qəsd” və “tərk”dir. Bunlardan birincisi normal məlamilərdir. Yəni onların məlamiliyi “doğru yoldan gedib, öz işləri ilə məşqul olmaq, dinə uyğun hərəkət edərək şəriət qanunlarını pozmamaqdan” ibarətdir. İkinci qrup məlamilər “qəsd edənlər” adlanırlar. Onlar “xalqın onun haqqında yaxşı fikirdə olduğunu görüb bu hörmətin ona zərər verəcəyindən ehtiyat edən və bu məqsədlə də şəriət qaydalarını pozmadan xalqın ona qarşı sevgini azaldacaq davranışlar nümayiş etdirənlərdir”. Üçüncü qrup məlamilər isə ifrat məlamilərdir. Bunlar “şəriət qaydalarını tərk etdiyini açıqca dilə gətirib öz məlamiliklərini izhar edərlər”. Hucviri əsərində əsas tənqidi fikirlərini də bu üçüncü qrup məlamilər üzərində cəmləşdirir. Bu səbəbdən Hucviri onları sufi, mütəsəvvüf və dərviş belə adlandırmır. Ona görə, məlamilər hələlik “vəhdət sirrinə çatmayıb, xalqla məşğul olurlar” (54). Əbdürrəhman Cami də onlar haqqında mənfi fikirlərə sahibdir. “Nəfəhatül-üns” əsərində məlamiləri sərt tərzdə tənqid edir: “Məlamiyyəyə gəldikdə, onlar bir camaatdır ki, mənayı ixlasa riayətdə və sidq qanununu qorumaqda həddindən artıq cəhd göstərirlər. Bu tayfa hər nə qədər əziz bəndələr və şərəfli hal əhli olsalar da hələlik xalqın gözündə örtünmək onların nəzərində kəşf hökmündədir. Bu səbəbdən də tövhid üzünün müşahidəsində və təfrid gözünün təyinində üzürlü qalıblar. Nəfs də əğyar cümləsindəndir. Bunlar hələlik öz vəziyyətlərinə nəzər edərlər. Əməl və vəziyyətlərindən əğyarı xaric tuta bilməyiblər. Məlamətilərlə sufilər Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|