« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l
© B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
60
arasındakı əsas fərq budur: cəzbəni inayəti-qədimə sufiləri tamamilə özünə nəz
etmişdir və xalq və ənəiyyət örtüsü, şühud nəzərlərindən qalxmışdır. Təat və
xeyrin sudurunda arada özlərini və xalqı görməzlər və xalqın ənzarının
ittilaından əmin olub əməllərini ihfa və hallarını sətir ilə müqəyyəd olmazlar.
Əgər vaxtın məsləhəti, təatı açıqlaması vacibsə açarlar, ihfası müqtəzi isə ihfa
edərlər. Belə olan halda məlamiyyə kəsrə lam ilə müxlislərdir; sufilər isə fəthə
lam ilə müxlislərdir” (55).
Bunun əksinə Şeyxul-əkbər Muhiyyiddin ibn Ərəbi, Seyyid Şərif Cürcani,
Xəlvəti şeyxlərindən Üsküdarlı Haşim Baba və Əşrəfi Rumi məlamiliyi
təsəvvüfün ən yüksək mərtəbəsi adlandırıblar. Bunlardan İbn Ərəbiyə görə,
“məlamiyyə vəlayətin ən yüksək dərəcəsidir ki, bu dərəcənin də üstündə
nübüvvət dərəcəsindən başqa bir dərəcə yoxdur və bu məqami-vəlayətdə
məqami-qürbətdir” (56).
Özünün məlamiliyini faş edən Həmdun Qəssara görə, “məlamilik insanlara
aid hər cür rahatlıqdan əl çəkib, heç bir sifət və hərəkəti təsdiq etməməkdir.
Məlamət səlaməti tərk etməkdir”. Buna görə özünü məlami sayan kəs hər cür
zövqdən uzaqlaşıb qəlbi davamlı şəkildə Allah ilə rabitə halında olmalıdır. Hətta
məlami öz ibadətindən belə zövq almamalıdır. Çünki ibadətindən alacaq zövq
saliki arxayınlaşdıra bilər. Zövq ancaq vəhdətdə olmaqla mümkündür.
Bu səbəbdən ilk dövr məlamətiyyənin müəyyən qayda-qanunları, ədəb və
ərkanı, mürşüd və mürüd kimi kateqoriyaları yox idi. Ancaq bəzi məlamilərin
özlərini faş etməsindən sonra bu cərəyanın müəyyən qayda və qanunları
formalaşmağa başladı. Əbu Əbdürrəhman məlamətiyyənin 45 şərtindən bəhs
edir. Bu şərtlərin ən əsaslıları aşağıdakılar hesab olunur:
Birincisi “məlaməti zahiri ibadətlə təfaxuru şirk, batinən hal ilə təfaxuru isə
irtibat sayır”. İkincisi, məlaməti “həqdən başqa zahiri və batıni kəşf və
kərmaətlərə rəğbət etməz”. Üçüncü şərt “dil ilə zikrdən heç nə çıxmaz. Qəlb
zikri ehmal edərsə, o zaman dil zikrə başlayır. Halbuki əsl olan qəlb, ruh və
sirrin zikridir”. Dördüncü şərt “məlaməti zikirlə yetinməz”. Beşincisi,
məlaməti “görünən tərzdə ibadətlərdən uzaq qalar (cəmaatla namaz qılmaq
kimi)”. Altıncısı, məlaməti insanlara daima yaxşılıq etməyə çalışar, amma bu
əməlindən zövq almağa başlayarsa bu zövqə qarşı nəfsində mübarizə aparar.
Yeddincisi, məlaməti ancaq öz nəfsi ilə məşquldur. Səkkizinci, mömün ixvanı
üçün gecə şam, gündüz isə əsa olmalıdır (Həmdun Qəssar).
Doqquzuncu, məlamətiyyə üçün ubudiyyətin başlıca iki şərti var: Allaha
qarşı iftixar, peyğəmbəri təqlid.
Onuncu, ixfan üçün daima muin və zahir olan məlaməti başqasından heş
vaxt kömək istəməz və əsla ehtiyacını dilə gətirməz. Çünki qula əl açmaq,
« Ş ə r q F ə l s ə f ə s i P r o b l e m l ə r i » B e y n ə l x a l q e l m i - n ə z ə r i j u r n a l
© B a k ı / № 1 . 2 0 1 4
61
möhtacdan kömək istəməkdir. Bəlkə də, kömək istənilən şəxs daha çox etiyac
sahibidir (57).
Məlamiliyin fəlsəfəsi haqqında
Məlamət və Məlamiliyin tədqiqatçıları onu təriqət deyil, xristianlıqakı
protestantlıq kimi ortaya çıxması fikrini irəli sürürlər. Müasir formada
məlamilik dünyada mövcud bəzi dini düşüncə tərzlərini əsrlər boyu müdafiə
edən fəlsəfi konsepsiya və mövqedir. Özünəməxsus dini dünyagörüşünə malik
olmasına baxmayaraq məlamiliyin digər cərəyanlardan fərqli olaraq dini
ayinləri və ancaq özünəxas ibadət növləri yoxdur.
Məlamilərin nəzərində təsəvvüf, İslamın "Batini" və bəlkə də mahiyyəti
olaraq qəbul edilir. Dinin "Zahiri" əmr və qadağaları isə olduğu kimi yerinə
yetirilir. Əsas məqsədləri kamil insan olmaq olan məlamilər Allahı zikr edir,
Onun varlıq və vəhdaniyyətində dərin təfəkkürə dalır və beləcə kamilliyə gedən
yolla getdiklərinə inanırlar. Quranın əsrlər boyu elmi lədünni adlandırdığı şey
məlamilərə görə məhz Tanrının varlığı və vəhdaniyyətindən bəhs edən elmdir
ki, bu elmə vaqif olan məlami kamilliyə qovuşmuş hesab olunur. Məlamilər
Quran ayələrinin dərinliyinə nüfuz etməyi vacib bilir, möhkəm və mütəşabih
ayələrin hər birinin xüsusi təvil və təfsir metodu ilə anlamlarını açırlar.
Elmi Lədünnə yüksək dəyər verən məlamilər əslində onu bəşəriyyətin
xəlq olunmasının gizlin xəzinəsini açan bir açar kimi qəbul edirlər. Tarix boyu
insanı yaratmaqda Allahın məqsədinin nə olması məsələsi bütün filosofları, əql
sahiblərini düşündürdüyü kimi, məlamilər də bunu bilmənin ən sadə yolunun
elm və mərifətdən keçdiyini deyirlər. Bilik sahibi olmaq istəyən şəxsin önündə
qapılar taybatay açılmalı, bu şəxsin xidmətində dayanılmalı və ona nəzakətlə
elmlərə yiyələnməsinə kömək edilməlidir, çünki onun başladığı yol bilik
tövhidində, elmi lədünnidə quratardıqdan sonra isə onun Tanrının varlığında
ərimə - fəna fillah mərtəbəsi başlayacaqdır. Bu müqəddəs amal və yoldur.
Məlamilikdə bütün mənəvi bağlar (zikr və müşahidə) birbaşa Allaha
aparır, baxmayaraq ki, bir çox təriqətlərdə kamillik yolu növbəylə Şeyx, Pir,
Mücəddid, Peyğəmbərlə təmasdan keçir. Məlamilər üçün Şeyx, yalnız mənəvi
rəhbər və ya müəllim deməkdir. Şeyxin vəzifəsi, ləyaqətli adama düzgün
məlumatı vermək, şagirdin vəzifəsi isə bu məlumat işığında Allaha daha yaxın
olmağa səy etməkdir.
Zikr, məlamilərdə hər zaman və hər yerdə yerinə yetirilməli olan Quran
əmridir. Təriqətdə isə zikr müəyyən zamanlarda, müəyyən məkanlarda, hətta
müəyyən libaslarda icra edilir. Məlamilər yalnız Allahı xatırlamaq və onun
varlığını daha yaxından tanımaq məqsədiylə toplanar və söhbət edərlər.