Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq
259
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
S.F.ABDULLAYEVA
АМЕА А.Бакыханов ад.Тарих институтунун докторанты
e-mail: Сабдуллайева@ щотмаил.cом
HÜLAKÜLƏR DÖVLƏTININ PARÇALANMASI VƏ SÜQUTU
İRANIN KEMBRIC TARIXI ƏSASINDA
Açar sözlər: Щцлакцлар, monqol, Kembric tarixi, dövr, dövlət, tayfa, sərhəd, ərazi
Ключевые слова: Хулагуиды, монголы, период, наместники, Чобаниды, государство,
род, Кембриджская история, граница, территория
Key words: Hulaguids,mongols, period, state, governors,clan, border, area
Hülakü xanın (1258-1265) Yaxın Şərq ölkələrində yaratmış olduğu imperiyanın tərkibinə
Azərbaycandan başqa İraqi – Ərəb, İraqi – Əcəm, Kerman, Gürcüstan, Kiçik Asiya (Rum),
Kürdüstan, Fars, Xuzistan, Xorasan və bir sıra digər vilayətlər daxil idi.(1.) Hülakülər imperi-
yası çox keçmədən feodal zadəganları arasında gedən mübarizənin meydanına çevrilir. Hülakü
xanın ölümündən sonra köçəri feodallar, maliyyə məmurları arasında daxili çəkişmələr
başlanır və getdikcə güclənirdi. Iranın Kembric tarixinin məlumatlarına görə, Hülakülər
dövlətinin yarandığı ilk vaxtlardan köçəri feodallar arasında bəzi mənafe ümumiliyi mövcud
idi. (2) Lakin sonralar – Abaqa xanın (1265-1282) hakimiyyətinin sonlarında, şahzadələrin və
əmirlərin bir hissəsi onlara tapşırılan ərazidə öz mövqelərini və təsirini möhkəmlədə bildikdə
köçəri feodallar arasında əvvəlki birlik yox idi. Köçəri feodallar şahzadələrin və görkəmli
əmirlərin başçılıq etdikləri qruplarda birləşir və bir-biri ilə mübarizə aparırdılar. Bu mübarizə
zaman keçdikcə öz gizli formasını itirib açıq şəkil alırdı. Hülakülər taxt-tacının nəslən
verilməsi prinsipinə sadiq qalmaq bəhanəsi ilə gedən feodal ara mübarizələrində yüksək
ixtiyar sahibi olan köçəri feodalların və əmirlərin böyük rolu var idi. İri feodallar və əmirlər
vəliəhdçilik prinsipini əsas tutaraq daim bir-biri ilə çəkişir, çox hallarda qanlı vuruşmalar
aparırdılar. Bu mübarizənin əsas səbəbi - torpaqların əyanların əlində toplanması, həmin tor-
paqlardan gələn gəlirlər və həmçinin əhalinin amansız istismarı nəticəsində əldə olunan mə-
daxil hesabına iri feodalların iqtisadi və siyasi qüdrətinin artması olmuşdur. Qazan xanın
(1295-1304) islahatına kimi yerli əyanların torpaqları daima, həm də, geniş miqdarda zəbt edi-
lərək köçəri feodallar arasında bölünürdü. Qazan xanın dövründə monqol əmirlərinə böyük
torpaq sahələri iqta olaraq verilirdi. Bu torpaqlara təhkim edilmiş kəndlilərin amansız istismarı
bir tərəfdən təsərrüfatın dağılmasına, işçi qüvvəsinin pərakəndə hala düşməsinə, dövlətin
ümumi gəlirlərinin azalmasına, digər tərəfdən isə ayrı-ayrı feodalların həddən artıq varlanaraq
güclü qüvvə kəsb etməsinə və beləliklə də, dövlətin tənəzzülünə səbəb olurdu. Köçəri feodal-
ların getdikcə güclənməsi nəticəsində Elxanilərin onlara inamı qalmamışdı və belə feodallara
arxalanmağa cəhd etmirdilər. Buna görə də Qazan xan güclü mərkəzi hakimiyyəti mühafizə
etmək məqsədilə müəyyən islahat keçirir. Lakin onun islahatı Hülakülər imperiyasının məh-
vini aradan qaldıra bilmədi və yalnız dövlətin süqutunu bir müddət gecikdirdi (3). Müxtəlif
feodal qrupları yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək öz mövqeyini və siyasi qüdrətini yük-
səltməyə, iqtisadi cəhətdən qüvvətlənərək Hülakülər dövlətinin təsirindən mümkün olduqca
daha çox uzaqlaşmağa can atırdılar. Bütün bunlar Hülakülər dövlətinin zəifləməsinə, iqtisadi,
və siyasi cəhətdən tənəzzül etməsinə səbəb olurdu. İranın Kembric tarixi Əbu Səidin haki-
miyyətindən başlayaraq Hülakülər dövlətinin iqtisadi və siyasi tənəzzül dövrü keçirdiyini qeyd
260 Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
edərək yazır: «Köçəri aristokratiya arasında gedən müharibələr və daimi düşmənçilik El-
xanilər dövlətinin əsasını daha da sarsıdır, onun siyasi birliyini qırır, ölkənin iqtisadiyyatına,
çox hallarda isə əhalinin maddi vəziyyətinə mənfi təsir göstərirdi. Bu mübarizə son nəticədə
Hülakülər dövlətinin süqutunun və hakimiyyətin əmirlərin – köçəri qəbilələrin başçılarının
əlinə keçməsinin əsas səbəblərindən biri oldu».(4) Müxtəlif vilayətlərin «iqtisadi, etnik və
mədəni cəhətdən əlaqəsizliyi, əmtəə istehsalının rolunun azalması və natural təsərrüfat ənənə-
sinin üstün mövqe tutması, feodal pərakəndəliyinin inkişafı və bununla əlaqədar olaraq,
Elxanilərin mərkəzi hakimiyyətinin zəifləməsi – bütün bunlar birlikdə Hülakülər dövlətinin
tənəzzülünü hazırlayırdı».(5)
Elxanilər dövlətinin tənəzzül etməsinin və süqutunun başqa bir səbəbi də «XIV əsrin I
yarısında monqollar tərəfindən əsarətə alınmış xalqların mübarizəsi»idi. XIV əsrin 30-cu
illərində Xorasanda başlanmış Serbedarlar hərəkatının Elxanilər dövlətinin başqa ərazilərində
gedən azadlıq mübarizəsinə böyük təsiri olmuşdur. İ.P.Petruşevski bu barədə yazır ki, serbe-
darların Xorasan üsyanı XIV əsrdə Orta Şərq ölkələrində gedən xalq azadlıq hərəkatı silsilə-
sində öz miqyasına görə ən geniş və tarixi cəhətdən daha çox əhəmiyyət kəsb edən hərəkat
olmuşdur.(6) Şübhəsiz ki, həmin üsyan ictimai tərkibi və siyasi məqsədi etibarilə özünə bənzər
başqa xalq azadlıq hərəkatlarına təsir etmişdir.Biz dövrün ilk mənbələrinin verdiyi məlumatı
izlədikdə Elxanilər dövlətinin daxili və xarici vəziyyətinin getdikcə gərginləşdiyinin, dövlətin
zaman getdikcə daha çox tənəzzül etdiyinin və nəhayət, XIV əsrin 30-cu illərinin sonlarında
öz vahidliyini itirərək müxtəlif hissələrə parçalandığının şahidi oluruq. Bundan sonra Elxa-
nilər imperiyasının bir hissəsində - Azərbaycanda və ona qonşu olan bəzi yerlərdə həmin döv-
lət davam etmiş, qalan ərazidə isə süquta uğramışdır. Azərbaycanda Elxanilər dövlətinin
süqutu 1357-ci ildə baş vermişdir. Sultan Məhəmməd Xudabəndə 1316-cı ildə öldükdən sonra
onun yerini oğlu əbu Səid (1316-1335) tutur. O, Hülakülər taxtına çıxarkən 12 yaşında idi.
Dövlət işlərinin idarҽsi Xudabəndənin vəsiyyətinə görə Suldusilərdən (Sulduzilər) olan baş
sərkərdə əmir Çobana tapşırılmışdı.Həmdullah Qəzvininin göstərdiyinə görə(7), bu iş Sultan
əbu Səidin bir əlindən tutub Elxanilər taxtına oturdan əmir Sevincə əvvəlcədən məlum idi. O,
bir tərəfdən Sultan Əbu Səidi taxta oturtmuş, digər tərəfdən Xorasanda iğtişaşın baş qaldır-
ması üçün şərait yaratmışdı. Bu hadisə artıq Elxanilər dövlətində mərkəzi hakimiyyətin zəif-
lədiyini, dövlətin daxilən sarsıldığını və siyasi tənəzzülün başlandığını bildirirdi.Sultan Əbu
Səidin hakimiyyətinin ilk günlərindən Hülakülər dövlətinin ayrı-ayrı yerlərində yeni-yeni iğti-
şaşlar baş verir və getdikcə güclənirdi. İranın Kembric tarixiндя qeyd олунан kimi, bu dövrdə
bir sıra feodallar və şahzadələr iqtisadi cəhətdən mövqelərini o qədər möhkəmlədə bilmişdilər
ki, artıq mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəmirdilər (8). Əbu Səidin azyaşlı olmasından
istifadə edən feodallar müxtəlif vilayətlərdə iğtişaşlar törədir və müəyyən sahədə daha
müstəqil hərəkət edirdilər. Elxanilər dövləti qonşu dövlətlərin hücumlarına da məruz qalırdı.
Əbu Səid Misir məmlukları, Mavəraünnəhr şahzadələri və Qızıl Orda xanları ilə mübarizə
aparmalı olurdu. Burada əsas məqsəd onların keçmişdə olduğu kimi, təbii-coğrafi və strateji
cəhətdən əlverişli şəraitə malik Azərbaycan, Xorasan və İraqi-ərəbi zəbt etmək niyyətləri ol-
muşdur. (9). Mövcud vəziyyətin nizamlanmasında, Elxanilər dövlətini feodal ara mühari-
bələrindən və xarici hücumlardan mühafizə etməkdə əmir Çobanın böyük rolu olmuşdur. O,
dövlətin idarəsində mütləq hakim kimi hərəkət edirdi. Vəzirlik mövqeyi üstündə yüksək dərə-
cəli dövlət məmurları arasında daim mübarizə getmiş və Hülakülər dövlətinin zəiflədiyi dövr-
də bu mübarizə daha da kəskinləşmişdir. Vəzirlər arasındakı çəkişmələrdən istifadə edən
feodallar onlardan birinin tərəfini saxlamaqla digərinin məhvinə səy göstərir və bununla da
dövlət idarəsində daha yaxşı vəzifə tutmağa, şəxsi əmlakını artırmağa çalışırdılar. Elə bu za-
Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq
261
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
man ölkə qonşu dövlətlər tərəfindən xarici hücumlara da məruz qalır. Qızıl Orda xanı Özbək
Dərbənd istiqamətindən, Misir və Şam qoşunları isə Diyarbəkr tərəfdən Elxanilər dövlətinə
hücum edirlər. Elxanilər dövlətində eyni zamanda baş vermiş bu üç təhlükə arasında Özbək
xanın yürüşü daha qorxulu idi. Odur ki, Elxanilər dövlətinin əsas qüvvələri Azərbaycana
göndərilir.(10) Baş sərkərdə əmir Çoban Xorasan qiyamını yatırmaq üçün oraya yürüş etmək
istəyirdi. Lakin o, şimalda vəziyyətin daha qorxulu olduğunu nəzərə alıb Xorasana səfərini
təxirə salır və Kür çayının sahilinə gedir . Özbək xan geri çəkilməyə məcbur olur. Onun
məğlub edilməsində əmir Çobanın böyük rolu olmuşdur. Sultan Əbu Səid Özbək xan üzərində
qələbə çaldıqdan sonra ölkədə bəzi dəyişikliklər edir. O, ilk növbədə şimal sərhədlərini mü-
dafiə edən əmirlərin çoxunu düşmən qarşısında acizlik etdikləri, düşmənə müqavimət göstər-
mədən geri çəkildikləri və beləliklə də, Özbək xanın maneəsiz olaraq Kür çayının sahillərinə
qədər gəlməsinə imkan yaratdıqları üçün vəzifədən azad edir və onların yerinə başqalarını
təyin edir.(11) Əbu Səid hökumətinin Özbək xan üzərində qələbəsinə və Xorasan qiyamının
yatırılmasına baxmayaraq ölkə daxilində gedən feodal ara çəkişmələri gündən-günə güclə-
nirdi. Əmirlər artıq əmir Çobanın özünə qarşı mübarizəyə qalxırlar. Onlar daha müstəqil olma-
ğa səy göstərir və başa düşürdülər ki, bu məqsədə çatmaq üçün əmir Çobanı məhv etməkdən
başqa yol yoxdur .
Çox keçmədən Elxanilər dövlətinin başqa ərazisində - Rum vilayətində də yeni padşah
elan olunur. 1322-ci illər Rum hakimi Teymurtaş Çoban oğlu hakimiyyət uğrundakı mübari-
zəsini dini pərdə ilə örtərək özünü «Mehdiyi axır əzzaman » adlandırıb mərkəzi hakimiyyətə
qarşı çıxır. O öz adına sikkə vurdurur və xütbə oxutdurur. Teymurtaş Misir və Şam ilə də əla-
qə yarada bilir. Əmir Çoban Sultan Əbu Səidin razılığı ilə Ruma gedir, üsyanın iştirakçıla-
rından bir neçəsini öldürür, oğlu Teymurtaşı isə əl-qolu bağlı halda sultanın sərəncamına gə-
tirir. Sultan Əbu Səid Teymurtaşı atasına bağışlayır və yenidən Ruma hakim təyin edir. Tey-
murtaş üsyanı zamanı da biz Sultan Əbu Səidin sağlığında başqasının (Teymurtaşın özünün)
padşah elan olunduğunu şahidi oluruq. Bu iхtişaşların yatırılmasına baxmayaraq, Elxanilər
dövlətinin daxili vəziyyəti son dərəcə gərgin halda qalırdı.Elxanilər dövləti ilə Qızıl Orda
xanları arasında gedən müharibələr də Əbu Səid səltənətinin süqutunu yaxınlaşdırırdı. Uzun
müddət davam edən bu müharibələr ölkənin iqtisadiyyatına mənfi təsir göstərir, xalq kütlələri-
nin maddi vəziyyətini daha da ağırlaşdırırdı. Qızıl Orda xanlarına qarşı aparılan mübarizədə
Sultan Əbu Səidin baş sərkərdəsi əmir Çoban mühüm rol oynayırdı. O, 1318-ci ildə Azərbay-
canda Özbək xanın qarətçilik etdiyini unutmadığından ondan qisas almağa çalışır. Bu məq-
sədlə əmir Çoban iki dəfə şimala yürüş təşkil edir. O, ilk dəfə 1319-cu ildə ordu toplayıb
Şirvana gedir, orada ordunu iki yerə bölür, bir hissəsini Dərbənd yolu ilə Terek çayı sahillə-
rinə yola salır, özü isə oğlanları ilə birlikdə Gürcüstan istiqamətindən şimala irəliləyir.(12)
Hülakü qoşununun yaxınlaşdığını eşidən Özbək xan geri çəkilir. Əmir Çoban qoşun ilə bir-
likdə bir müddət orada qalır və geri qayıdır. Əmir Çobanın Qızıl Orda dövlətinə ikinci yürüşü
1325-ci ildə olur. Bacarıqlı sərkərdə bu məqsədlə Misir məmlukları ilə ittifaq bağlayır və Qızıl
Orda üzərinə hücum edərək qələbə ilə geri qayıdır.(13)
Qeyd edildiyi kimi, əmir Çobanın Elxanilər dövlətinin idarəsində böyük rolu olmuşdur.
Sultan Əbu Səidin hakimiyyətinin ilk illərində dövlətin idarəsi tamamilə onun əlində cəmlən-
mişdi. Lakin göstərmək lazımdır ki, mənbələrdə əmir Çobana verilən qiymət birtərəflidir. Belə
ki, orta əsr tarixçiləri əmir Çobanı tərif edərkən onun əsas məqsədini – şəxsi əmlakını və
dövlət idarəsində özünün və oğlanlarının tutduqları yüksək mövqeyi mühafizҽ etmək niyyətini
açıb göstərməmişdir. Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-əhərinin yazdığına görə, əmir Çoban «Hülakü taxt-
tacına qılınc qaldırmamaq» və ona sadiq qalmaq haqqında əhd-peyman vermişdir(14).
262 Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
Dövlətin bütün idarə işlərini ələ keçirən mütləq hakim əmir Çoban əslində Elxanilər səltənə-
tinin sahibi, dövlətin faktiki hökmdarı idi. Sultan Əbu Səid yalnız siyasi cəhətdən deyil, iqti-
sadi cəhətdən də əmir Çobandan və onun tərəfdarlarından asılı idi. Artıq iyirmi yaşlarında olan
Sultan Əbu Səid mövcud vəziyyətlə razılaşa bilmirdi, Çoban və övladlarının çatmış olduqları
səviyyə ona qorxulu görünürdü. Sultan Əbu Səid ilə Çobanilər arasındakı münasibətlər gər-
ginləşirdi. Bu işdə vəzir Sayenin rolu az olmamışdır.(15) Bunu hiss edən əmir Çoban vəzir
Sayeni özü ilə Xorasana aparıb öldürür və onun yerinə öz oğlu Dəməşq Xacəni təyin edir.
Vəzarət sahibi olan Dəməşq Xacənin davranışı Sultan Əbu Səidi son və qəti tədbirlər görməyə
vadar edir. O, 1328-ci ildə əmir Çobanı öldürür,övladlarını pərakəndə salır, əmlakını isə qarət
edir. Əmir Çobanın Elxanilər dövlətindəki fəaliyyətinə ümumi nəzər yetirdikdə belə nəticəyə
gəlmək olur ki, əslində o Elxanilər dövlətini və xüsusil Sultan əbu Səidi mühafizə etməklə
Çobanilərin dövlət idarəsindəki mövqelərini, digər feodalqrupları üzərində hökmranlıqlarını
müdafiə edirdi. Mənbələrdə Əbu Səidin «ata» və «ağa» çağırdığı, tayı-bərabəri olmayan, ölkə-
nin və rəiyyətin işində həmişə haqqa və ədalətə riayət edən , sultan ilə münasibətlərdə ədəb
gözləyən,mərdlikdə və comərdlikdə yeganə , dünyanın fatehi , cahan ordusunun nigahbanı, İs-
lam əhlinin Rüstəm ürəkli pasibanı və s. kimi təriflənən baş noyon əmir Çoban ömrünün so-
nuna qədər Elxanilər dövlətinə əks çıxmamaqla və Hülakülər səltənətini feodal ara müharibə-
lərindən, xarici təhlükələrdən mühafizə etməklə ilk növbədə öz şəxsi mənafeyini güdmüşdür.
Mənbələrdə Sultan Əbu Səidin əmir Çobanı öldürməsindən heyfsilənərək «əfsus olsun Çoban
ağaya ki, yaxşı adam idi» dediyi və onun dəfn mərasiminə 4000 dinar xərc çəkdiyi qeyd edilir
(16). Bu hal Çobaniləri pərakəndə saldıqdan sonra hakimiyyətdə müstəqilləşən Əbu Səidin si-
yasi manevrindən başqa bir şey deyildi. Çobani feodallarını dövlət idarəsindən uzaqlaşdır-
dıqdan sonra Sultan Əbu Səid nisbətən müstəqil hərəkət etməyə başladı. O, dövlətin idarəsini
öz əlinə aldı, yüksək rütbəli məmurları dəyişdirdi və daxili düşmənlərə qarşı ciddi mübarizəyə
girişdi. Lakin bu da Sultan əbu Səidə ölkənin daxili vəziyyətini bütünlüklə nizama salmağa
köməklik etmədi. Sultan Əbu Səidin dövründə Elxanilər dövlətində mərkəzi hakimiyyətə qarşı
mübarizə kəsilmirdi. Feodal qrupları arasında gedən mübarizə gündən-günə daha da güclə-
nirdi. (17) Mərkəzi hakimiyyəti möhkəmlətmək üçün Əbu Səidin həyata keçirdiyi hər bir təd-
bir nüfuzlu əmirlərin güclü müqavimətinə rast gəlirdi. Bu əmirlər o qədər qüvvətlənmişdilər
ki, artıq mərkəzi hakimiyyətlə hesablaşmırdılar, onların mənafeyinə toxunacaq kiçik bir şey
münaqişələrə və iхtişaşlara səbəb olurdu. Elxanilər dövlətində gedən feodal ara mübarizələri
1334-cü ildə yenidən gücləndi. Hülakülər dövlətinin xarici vəziyyətində də gərginlik davam
etməkdə idi.Azərbaycan ərazisini ələ keçirmək üçün uzun illərdən bəri mübarizə aparan Qızıl
Orda xanı Özbək 1335-ci ilin ortalarında da cənuba tərəf yürüş təşkil edir. Sultan Əbu Səid
Bağdad və Diyarbəkr qoşununu Arrana göndərir. Ordu hissələri Ağsu ərazisində məskən
salırlar. Az sonra Əbu Səid özü də oraya gedir. Lakin o da feodal ara çəkişmələrinin qurbanı
olur və öz arvadı Bağdad xatun tərəfindən zəhərlənərək öldürülür. Əbu Səidin ölümü ölkənin
daxili və xarici vəziyyətinin son dərəcədə gərginləşməsinə səbəb oldu. Dövlətin daxilində
gedən feodal ara müharibələri açıq şəkil aldı və genişləndi.(18) Həmdullah Mustovfi Qəzvini
yazır ki, Hülakü nəslindən heç kəs qalmadığı üçün ölkədə çoxdan gözlənilən fitnə baş qal-
dırmışdı, dövlət əyanlarının hər birinin bir iddiası var idi. Hər kəs öz nümayəndəsini səltənət
sahibi etməyə cəhd göstərirdi.(19). Daxili ixtişaş və çaxnaşmanın gücləndiyi dövrdə hakimiy-
yətə keçən Arpa xan ilə ilk günlərdən özünə dayaq axtarmağa başladı. O, Sultan Məhəmməd
Xudabəndənin və Əbu Səidin yarlıqlarına əhəmiyyət vermədi, həbsə alınmış əmirləri azad etdi
və beləliklə də, Sultan Əbu Səidin hakimiyyətindən narazı qalan əmirlərin simasında özünə
inamlı qüvvələr təşkil etmək istədi. Arpa xan dövlətin daxilində «hakimiyyətin nəslən veril-
Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq
263
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
məsi» üzərində gedən mübarizənin gücləndiyini və gec-tez onun özünə qarşı ixtişaşlar qalxa-
cağını bilirdi. O, bunun qarşısını əvvəlcədən almağa cəhd göstərir və şübhələndiyi hər bir
əmiri, vilayət hakimini tezliklə məhv edirdi. Lakin Arpa xan Hülakülər dövlətinin bütün vila-
yətlərini öz təsiri altına ala bilmədi. Az sonra Arpa xan da tutularaq öldürüldü. Əmir əli Pa-
dişah Ucana gəldi və Hülakü xanın nəslindən olan Musa xanı padşah elan etdi. Musa xanın
hakimiyyət dövrü də uzun sürmədi. O, cəmi bir neçə ay hakimiyyət başında oldu. Musa xanın
hakimiyyətdə yalnız adı var idi. Dövlətin bütün işləri əmir Əli Padişahın əlində cəmlənmişdi.
O, dövlət işlərinə heç kimin qarışmasına yol vermirdi. Buna görə də əmirlər ona nifrət edirdi-
lər. İlk günlərdən ölkənin müxtəlif yerlərində narazılıq baş verirdi. Çox keçmədən Diyarbəkr-
də əmir Hacı Toğay Oyrat qəbiləsinə və əmir Əli Padişaha qarşı çıxır. 1337-ci ilin iyun ayında
Marağa vilayətində əmir Şeyx Həsən ilə xorasanlılar və onlarla ittifaq bağlamış Musa xan ara-
sında vuruşma olur. Şeyx Həsən qalib gəlir, Musa xan isə öldürülür Şeyx Həsən İlkaninin nis-
bətən müstəqil hərəkət etməsinə imkan yaranır. O, Azərbaycan və İraqı öz təsirinə keçirir.Bu
zaman Xorasan əmirləri ittifaq bağlayaraq Toğa Teymur xanı güclə (ikinci dəfə) padşah elan
edirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, Sultan Əbu Səidin ölümündən sonra şiddətlənən daxili mübarizə
Məhəmməd xanın hakimiyyəti dövründə yeni forma aldı.(20) Əgər Arpa xana və Musa xana
qarşı mübarizədə biz iri feodalların bütünlüklə Hülakülər dövlətinin ərazisini öz təsirinə ke-
çirmək, ümumi Hülakülər dövlətinin taxt-tacına öz nümayəndəsini çıxarmaq məqsədi güddü-
yünü görürüksə, Məhəmməd xanın dövründə feodalların ayrı-ayrı vilayətlərdə müstəqilləşib
bu ərazidə Hülakü xanın digər nümayəndəsini padşah elan etməklə ümumi Hülakülər dövlə-
tinin təsirindən tamamilə çıxmaq uğrunda mübarizə apardıqlarının şahidi oluruq. Odur ki, Əbu
Səidin ölümündən sonra Elxanilər dövlətində baş vermiş feodal ara müharibələrini iki mərhə-
ləyə bölmək olar. Biz Elxanilər dövlətinin tənəzzülə uğradığı, feodal ara müharibələrinin
şiddətləndiyi III dövrə daxil olan XIV əsrin 30-cu illərində baş vermiş daxili mübarizəni iki
mərhələyə bölürüк
I.
1335 - iyun 1337-ci il. Bu dövrdə feodal qrupları Hülakü nümayəndələrini padşah elan
edib mərkəzi dövlətə qarşı çıxır və ümumi Hülakü səltənətini ələ almağa cəhd göstərirdilər.
II.
II. İyun 1337-1340-cı il. Bu dövrdə isə feodal qrupları Elxanilər dövlətinin ayrı-
ayrı vilayətlərində Hülakü nümayəndələrini padşah elan edib öz ixtiyarında olan ərazidə müs-
təqilləşməyə cəhd göstərirdilər. Bu, ilk növbədə vilayət hakimlərinin Hülakülər dövlətinin səl-
tənətini tam şəkildə ələ keçirmək uğrunda mübarizə aparmaq iqtidarında olmayıb, çıxış yolunu
öz ixtiyarında olan ərazidə müstəqilləşməkdə görmələrindən irəli gəlirdi.
Nəticədə Hülakülər dövləti ərazisində iki və daha çox padşahlılıq meydana çıxdı və
sonralar da bu ərazidə qoşapadşahlılıq davam etdi. Maraqlıdır ki, qoşapadşahlılıq dövründə də
hər bir feodal qrupu səltənət uğrundakı mübarizəsini yenə də Hülakü dövlətini «müdafiə
etmək» bayrağı altında aparırdı. Bu hal Toğa Teymur xanın padşah elan olunması prosesində
daha aydın nəzərə çarpır. Çobani Şeyx Həsən ilə İlkani Şeyx Həsən arasında bağlanmış 1338-
ci il sülhündən sonra Hülakülər dövlətinin ərazisi müxtəlif feodal qrupları arasında aşağıdakı
şəkildə bölünmüşdü:Azərbaycan və Arran — Satibəy xatun və Çobanilərdə; Kiçik Asiyanın
bəzi yerləri və Sultaniyyə — Şeyx Həsən İlkanidə; Diyarbəkr — əmir Hacı Toğayda; Bağdad
(İraqi-ərəb) — Qaracəridə və Oyrat qəbiləsinin başçısı əmir Hafizdə; Rum ölkəsinin bəzi yer-
ləri — əmir Ərtinada və Məlik əşrəf Çobanidə;Kürdüstan və Xuzistan — əmir Əkrəncin oğ-
lanlarında və Mahmud İsən Qutluqda idi(1.6h) Bu dövrdə Xorasanda Toğa Teymur xan hökm-
ranlıq edirdi. Göründüyü kimi, Hülakülər imperiyası tamamilə parçalanmışdı. Hər bir vilayət
hakimi özünün mənafeyinə uyğun gələn şəxsi padşah elan edir və onun adından istifadə edə-
264 Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
rək səltənət uğrundakı mübarizəsini qanuniləşdirirdi. Mövcud feodal qrupları arasında Şeyx
Həsən Çobani, Şeyx Həsən İlkani və Xorasan feodalları daha qüvvətli idilər,əmir Şeyx Həsən
İlkani Çobani feodalları ilə bağlanmış sülhə inanmadığı üçün Xorasan hakimi Toğa Teymur
xanı padşah elan edir. Onun əsas məqsədi Xorasan ordusunun köməyi ilə Şeyx Həsən Çobani
üzərində qələbə çalmaq idi. Şeyx Həsən Çobani də Şeyx Həsən İlkaninin Toğa Teymur xan ilə
əlaqələrindən qorxurdu.(21) Odur ki, o, bu ittifaqı pozmağa çalışır və istədiyinə nail olur .
Nəticədə Şeyx Həsən İlkani Toğa Teymur xanı hakimiyyətdən məhrum edib əvəzinə Keyxatu
xanın nəslindən olan Cahan Teymur xanı padşah elan edir və Bağdada gedir. İri feodallar
arasında səltənət uğrunda gedən müharibələr müxtəlif vilayətlərin vaxtaşırı əldən-ələ keçmə-
sinə, bir feodalın ixtiyarından çıxıb başqa feodalın nüfuz dairəsinə düşməsinə səbəb olurdu.
Şeyx Həsən İlkani ilə Toğa Teymur xanın ittifaqı pozulduqdan sonra Hülakülər dövlətinin
ərazisi yeni tərzdə bölünür 1338-ci ildə bağlanmış sülhdən sonra ölkədə mövcud olmuş ərazi
bölgüsü ilə bu bölgünü müqayisə etdikdə qısa müddətdə Elxanilər dövlətinin ərazisində
mühüm hadisələr baş verdiyi və böyük dəyişikliklərlə nəticələndiyini göstərə bilərik. İlk növ-
bədə qeyd etmək lazımdır ki, sülh danışıqlarından sonra keçən dövrdə Şeyx Həsən Çobani
daha fəal mübarizə aparmış və İbn Bətutənin göstərdiyi kimi, bir sıra vilayətləri, o cümlədən,
Sultaniyyə, Həmədan, Qum, Kaşan, Rey, Vəramin, Gorğan və Kərəc vilayətlərini öz təsirinə
ala bilmişdir. Onun belə müvəffəqiyyət qazanmasına Şeyx Həsən İlkani ilə Toğa Teymur xan
arasındakı ittifaqın pozulmasının böyük müsbət təsiri olmuşdur. Yəqin ki, Şeyx Həsən Çobani
öz rəqiblərinin (Şeyx Həsən İlkaninin və Toğa Teymur xanın) ittifaqını pozduqdan sonra Sul-
taniyyəyə yürüş etmiş, oranı tutmuş, sonra isə digər vilayətləri ələ keçirmişdir. Əmir Şeyx Hə-
sən İlkani isə Cahan Teymuru padşah elan etdikdən sonra Sultaniyyədən əl çəkməli olmuş və
Bağdada gedərək orada möhkəmlənmişdir. Toğa Teymur xan Xorasanda möhkəmlənə bilmə-
mişdir. İbn Bətutnin verdiyi ərazi bölgüsündə Xorasan vilayətinin iki hissəyə bölündüyü
göstərilir. Vilayətin bir qisminə Toğa Teymur xan, digər hissəsinə isə əmir Hüseyn Bin Əmir
Qiyasəddin hökmranlıq edirdи. Bu hal Xorasan əmirləri arasında parçalanma baş verdiyini
bildirir. Beləliklə, bu dövrdə K. Marksın göstərdiyi kimi, «əmirlər arasında gedən və həmçi-
nin, ali hakimlərə qarşı aparılan müharibələr nəticəsində sülalələrdən biri məhv oldu» .(22)
Hülakülər dövlətinin ərazisi hakimiyyəti ələ keçirməyə çalışan beş əsas və bir sıra xırda
feodal qrupunun mübarizəsi nəticəsində müxtəlif hissələrə bölündü. Azərbaycan və qonşu
vilayətlərdə Çobani feodallarına arxalanan Satibəy xatun padşah idi. Təbriz şəhəri bu dövlətin
paytaxtı idi. Göstərmək lazımdır ki, artıq Hülakülər imperiyası vahid dövlət şəklini itirmiş və
əmirlərin asılılığında olan bir sıra nisbətən iri və xırda dövlətlərə parçalanmışdı. İri feodallar
səltənət uğrundakı mübarizələrinin birinci mərhələsini başa çatdırmış və hər biri müəyyən bir
ərazini öz nüfuz dairəsinə almışdı. Mübarizənin növbəti mərhələsində iri feodallar, ilk
növbədə, padşah elan etdikləri şəxsləri hakimiyyətdən kənar edib tam müstəqillik əldə etməyə
çalışırdılar Padşah elan olunmuş Satibəy xatunun, istərsə də, Cahan Teymurun səltənətdə yal-
nız adları var idi. Ölkənin daxili və xarici işlərində baş əmirlər – əmir Şeyx Həsən Çobani və
Əmir Həsən İlkani əsas ixtiyar sahibi idilər. Iranın Kembric tarixi kitabında göstərilir ki, əmir-
lər padşah elan etdikləri namizədlər üzərində tam ixtiyara malik idilər. Onlar istədikləri vaxt
öz nümayəndələrini başqa bir nəfər ilə dəyişdirə bilərdilər. Yaxud belə namizədlərin mövcud-
luğuna heç bir ehtiyac qalmadığını hiss etdikdə asanlıqla onları hakimiyyətdən kənar edib
müstəqilləşirdilər. Əmir Şeyx Həsən Çobani də belə hərəkət etdi. O, Satibəy xatunu hakimiy-
yətdə saxlamaq mümkün olmayacağını hiss edib onu Süleyman xan ilə əvəz etdi. Əmir Şeyx
Həsən İlkaniyə daha ciddi addım atmaq müyəssər oldu. O, Cahan Teymur xanın səltənət varisi
kimi mühafizə olunmasına heç bir lüzum qalmadığını görüb 1341-ci ilin əvvəllərində onu taxt-
Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq
265
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
tacdan məhrum etdi, müstəqilləşdi və Cəlairilər dövlətinin əsasını qoydu. Bununla da Şeyx
Həsən İlkaninin təsir dairəsindəki ərazidə - İraqi-ərəbdə Hülakülər dövlətinin varlığı ləğv
olundu və bu dövlət süqut etdi. Onun əvəzinə Şeyx Həsən İlkaninin başçılığı ilə Cəlairilər
dövləti fəaliyyətə başladı.(23) Beləliklə, 1340-cı illərdə monqolların arzu etdikləri «Qərbi
Asiyanın siyasi birliyi» ideyası alt-üst oldu. Elxanilər dövlətinin ərazisi parçalandı və böyük
bir hissəsi tamamilə Hülakü xanlarının nüfuz dairəsindən çıxdı. Bu ərazinin digər bir hissə-
sində - Azərbaycanda və qonşu vilayətlərdə Hülakülər dövləti hələ fəaliyyət göstərirdi.
ƏDƏBIYYAT
1.Али-заде А.А.Социально экономическая и политическая история АзербайджанаXIII-
XIV вв.Баку,1956, с.39
2.Peter Jackson. The Саmbridge History of Iran, volume 5-6.Cambridge University Press,
1986, p.15
3.Пигулевская Н.В.,Якубовский А.Ю.,Петрушевский И.П., История Ирана с
древнейших времен до конца XIX век. Л.1958,с.84
4. The Cambridge History, p.25
5.Yenя oradan
6. Петрушевский И.П. Ислам в Иране. Л.,1966,с.178
7.Газвини цит. по Э.Исмаилов «Очерки истории Азербайджана», М.,2010, с.72
8.Cambridge History …. p.29
9.Yenə oradan
10.Piriev V. Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə.Bakı, 2003,c.157
11.Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər. - Bakı, 1996 (prof. S. Əliyarlının
redaktəsi ilə). s.142
12.Bakıxanov A. Gülüstani-İrəm. - Bakı, 2000, s.65
13.Yenə oradan
14. ал-Ахари История шейха Увейса.Б.,1984, с.43
15. Пириев В. Место Чобанидов в политической истории Азербайжана. Изд.АН АР
Б.,172,№1,с.52-55
16. Там же
17. Там же
18. Рашидаддин Ф. Джами-и-таварих.,М.1951.с.62
19. Али-заде А. указ.соч. с.265
20.Cambridge History ... p.32
21.Ibid
22.Marks K.ASE,1978, 2.c., s.356
23.Cambridge History.p.34
С.Ф.АБДУЛЛАЕВА
Докторант института истории им.А.Бакыханова АМЕА
УПАДОК И РАСПАД ГОСУДАРСТВА ХУЛАГУИДОВ
(НА ОСНОВЕ КЕМБРИДЖСКОЙ ИСТОРИИ ИРАНА)
В статье на основе Кембриджской истории Ирана рассмотрены внутренние про-
тииворечия, имевшие местов государстве Хулагуидов накануне его распада. Проанали-
266 Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq
Tarix və onun problemləri, № 1 2013
зирована политическая ситуация, основные этапы борьбы за власть между отдельными
феодальными кланами, а также процесс феодальной раздробленности, приведший к
упадку государства Хулагуидов.
Кроме того автор сумел показать основные причины и последствия этого процесса.
S.F. ABDULLAYEVA
Institute of History of the Akademy of science of AR
DESINTEGRATION AND DECLAIN OF THE STATE HULAGUIDS
OF CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN.
Article based on the Cambridge history of Iran studied the internal contradiction that
existded in the state Hulaguids eve of its collapse, an analysis of the political situations, the
main stages of the struggle for power between feodal clans and feodal fragmentation prosses
than led to the decline of the state. Furthemore the author was able to show the main causes
and consequences of this proses.
Rəyçilər: t.e.d. N. Axundova, t.e.d.A.C.İsgəndərov
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun “Azərbaycanın orta əsrlər tarixi”
şöbəsinin 27.10.2012-ci il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (pr.№08).
Dostları ilə paylaş: |