Sadiq bəY ƏFŞar şEİRLƏr baki 2010

6

siyasi mühitini əks etdirir. Şairin özünün qeyd etdiyi kimi, 

bu

əsər

müəllifin

uzun

müddətli

səyahətlərinin, 

müşahidələrinin, 

topladığı

zəngin

məlumatların

məhsuludur.  O,  səyahət etdiyi ölkələrdə dövrünün

məşhur şair və digər sənət adamları ilə görüşmüş, 

onlarla söhbətlər etmiş,  təzkirəsini də bu məlumatlar

əsasında yazmışdır.  Sadiq bəy «Məcməül-xəvas»ın

müqəddiməsində

özünə

nümunə

götürdüyü

Əbdürrəhman Caminin «Baharistan»,  Əlişir Nəvainin

«Məcalisün-nəfais», 

Dövlətşah

Səmərqəndinin

«Təzkirətüş-şüəra»  və Sam Mirzənin «Töhfeyi-Sami» 

təzkirələrinin adlarını çəkmiş (2,s.13),  bu silsilədən olan

öz təzkirəsini yaratmışdır.  Bu əsərilə Sadiqi dövrünün

«xoştəb»,  «şirinkəlam»  şairlərini tanıtmış,  onların irsinin

öyrənilməsinə maraq oyatmışdır.  Sadiq bəy adları

sadalanan təzkirələrdən ən çox Nəvainin «Məcalisün-

nəfais»inə maraq göstərmiş,  ona müvafiq olaraq əsərini

səkkiz bölməyə ayırmışdır.  Təzkirənin ən önəmli

cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki,  Azərbaycan, 

Osmanlı, cığatay türkcəsini gözəl bilən müəllif bu üç türk

xalqının ədəbiyyatını, görkəmli şair və ədiblərini bir

topluda birləşdirərək oxuculara,  tədqiqatçılara təqdim

etmiş,  onlar haqqında əvəzsiz məlumatlar vermişdir. 

Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Turxan Gəncəyinin dediyi

kimi,  «Sadiqi bu əsərdə siyasi hüdudları və sülalələr

arasındakı ixtilafları bir tərəfə ataraq türk dli və

ədəbiyyatını bir bütün halında götürmüş və türk dilinin üç

ədəbi şivəsinin şairlərini tanıdaraq əsərlərindən örnəklər

vermişdir.  Bu təzkirə onun Nəvainin əsərlərini yaxından

bildiyini və dövrünün türk şairlərini şivə fərqi gözləmədən

tədqiq etdiyini və bu üç şivəni də mükəmməl bildiyini

göstərir» (5,s.20).

---

7

Məhəmmədəli Tərbiyət göstərir ki,  təzkirə Səfəvilər

dövründə yaşamış 480    şair və ədibi əhatə edir (13, 

s.281).

Müqəddimə,  8  məcmə və xatimədən ibarət bu

təzkirənin tədqiqatçıları göstərirlər ki,  əsər Nəvainin

üslubuna və təzkirəçilik ənənəsinə uyğun bir şəkildə

yaradılsa da,  öz orijinallığı və elmi-bədii dəyəri ilə bu

janrda yazılmış orta əsr təzkirələri içərisində xüsusi bir

mövqeyə malikdir. Təzkirəni oxuduqca görürük ki, Sadiq

bəy üçün təqdim etdiyi şairin şəxsi insani keyfiyyətləri

çox böyük önəm daşıyır.

Sadiqini diqqətimizi cəlb edən elmi əsərlərindən biri

də rəssamlığın praktiki,  nəzəri məsələlərinə həsr

olunmuş «Qanunüs-süvər»  («Təsvirlər qanunu»)  adlı

204  beytdən ibarət mənzum risaləsidir.  Tədqiqatçıların

nadir əsər kimi dəyərləndirdikləri bu risalədə müəllif

rəssamlara özünə qarşı tələbkar olmağı,  rəssamlıq

materiallarını,  təsvir etdiyi obyekti mükəmməl bilməyi

məsləhət görür.  Sadiqi sənətkarda istedadı,  fərdiliyi, 

rəsm əsərlərində bitkinliyi yüksək dəyərləndirdiyini

bildirir,  o dövrün rəssamlarına işlətdikləri bədii-texniki

material barədə texnoloji təlimat verir. 17 qısa bölmədən

ibarət

olan

bu

əsərdə

təsviri

sənətin

müxtəlif

məsələlərinə dair konkret məsləhət və təlimatlar

verilmişdir.  Risaləni orta əsrlər rəssamlarının yaradıcılıq

metodunu öyrənmək baxımından yüksək qiymətləndirən

A.Qazıyev yazır:  «Əlbəttə,  bu əsər müasir mənada tam

metololoji

vəsait

olmayıb,

orta

əsr

incəsənətinin

yaradıcılıq üsulları və əsas ləvazimatı haqqında müəllifin

öz zəngin təcrübəsi əsasında tərtib etdiyi faydalı

nəsihətlər,  göstərişlər məcmuəsidir.  Risalənin verdiyi

məlumatdan bir daha aydın olur ki,  orta əsr rəssam və

nəqqaşları öz yaradıcılıq metodlarında o dövrə xas olan

metafizik dünyagörüşündən doğan dəyişilməz bədii

---

8

üsullara və «qanunlara», sabit ehkamlara əsaslanmışlar. 

Bununla belə,  onlar təbiətin rəngarəngliyini,  onun

təkrarolunmaz müxtəlif fakt və hadisələrini mümkün

qədər (şərti üsullarla da olsa)  doğru əks etdirməyə

maraq göstərmişlər» (1, s.4-5).

Sadiqiyə görə,  rəssam təbiətə qarşı həssas,  diqqətli

olmalı,  ondan öyrənməlidir:  «Əgər muradın surətgərlik

olarsa, ustadın təbiət olmalıdır» (1,s.19).

Sadiq bəyin zəngin ədəbi irsində nəsihətnamələri və

mənzum hekayələri,  məktubları və «Risaleyi-həzziyat» 

adlı insanların mənəvi aləminə,  məhəbbət,  dostluq

münasibətlərinə,  gənclərdə

bədii

zövqün

inkişaf

etdirilməsinə həsr edilmiş əsəri diqqəti cəlb edir.

S.Əfşarın poetik yaradıcılığı zəngin, rəngarəngdir. O, 

fars və türk dillərində qəzəl,  qəsidə,  qitə,  rübai, 

müxəmməs,  tərcibənd,  tərkibbənd,  məsnəvi,  müəmma

janrlarında

gözəl

şeirlər

müəllifidir. 

Tədqiqatçı

M.Muradovanın

hesablamalarına

görə

onun

587 

qəzəlindən 40-i türkcədir (9,s.67).  Şairin farsdilli poetik

yaradıcılığında Şah Abbasın hakimiyyətinin ilk illərindən

və

onun

apardığı

müharibələrdən

bəhs

edən  

«Fəthnameyi-Abbas-namdar»  adlı 2500  beytdən ibarət

poeması mühüm yer tutur.  Müəllif müxtəlif tarixi

hadisələri,  döyüşləri yüksək bədii formada,  təşbih və

istiarələrin köməyi ilə təsvir edir,  Şah Abbasın müxtəlif

müharibələrdən,  ən çətin vəziyyətlərdən qalib çıxan

qəhrəman

obrazını

yaradır.  Əsəri

oxuduqca

bu

qəhrəmanlıq dastanının yazarının yersiz müharibələrə, 

qan tökülməsinə qarşı çıxdığını görürük.

Sadiq bəy Əfşarın türkcə yazdığı əsərləri içində

«Məcməül-xəvas»  təzkirəsini,  külliyyatına daxil edilmiş

şeirlərini və məktublarını (18  məktublarından 14-ü ana

dilindədir)  göstərə bilərik.  Şairin türkcə şeirləri onun

Təbriz

Dövlət

Kitabxanasında

saxlanan

əlyazma

---