Sadiq bəY ƏFŞar şEİRLƏr baki 2010

12

dəyərləndirilməməsindən,  cəmiyyətdə

əsl

qiymətini

almamasından

narazıdır.  O,  vətənindən

kənarda

yaşamasını cəmiyyətdən narazılığının ifadəsi,  bir etiraz

aksiyası kimi təqdim edir.  Sadiqiyə görə,  əgər bu

zəmanədə istedadını dəyərləndirəcək bir adam olsaydı, 

dövran onu dünyaya gətirməzdi. O, bu dünyaya qiymətini

almamaq üçün gəlmişdir:

Bu istedad ilə dövran bəni eylərmidi mövcud,

Əgər bilsəydi bu canbin cəhanda var xiridarı.

Bəni xar etmək üçün qürbü vəsli qeyrə tapşırdı,

Ç əmən içrə, bəli, bihudə dehqan bəkləməz xarı.

Məni-üftadəni, ey dəhri-dun, hər dəm basıb keçmə,

Qəribin gərçi derlər pəst olur hər yerdə divarı.

Səzavari-məhəbbətdir ədu bəzmi-fəraqətdə,

Mənimi gördün,  ey çərxi-fələk,  möhnət səzavarı? 

(3,s.891).

Şair çərxi-fələyə üz tutaraq deyir ki, bəzmi-fəraqətdə-

ayrılıq məclisində düşmən də məhəbbətə layiqdir.  Sən

möhnətə mənimi layiq gördün, Yəni, fələyin ona düşmən

olduğunu Sadiqi yaxşı bilir.

Sadiq bəy Əfşar bir sıra əsərlərində,  o cümlədən, 

«Məcməül-xəvas» təzkirəsində dövrünün hökmdarlarına, 

nüfuzlu şəxslərinə mədhiyyə yazmağa qarşı çıxdığını

bildirmişdir.  O,  təzkirəsində heç bir hökmdara mədh

yazmamış

Mövlana

Zəmirini

buna

görə

yüksək

dəyərləndirdiyini bildirərək yazır: «Yüz min beyt şeiri var. 

Hökmdarların mədhinə bir beyt də yazmayıb.  Himmətin

ucalığına bu özü bir sübutdur» (2, s.165).

Bu dediklərinə baxmayaraq,  Sadiqi də klassik Şərq

poeziyasının ənənəlirini davam etdirərək yaşadığı

---

13

dövrün hökmdarı I Şah Abbasa bir sıra mədhiyyələr

yazmışdır.  Şair küliyyatındakı türkcə qəsidələrindən

dördüncüsünü mürşidi-kamil,  dinin dayağı adlandırdığı

Şah Abbasın mədhinə həsr edibdir. Şeirdə şahın ədaləti, 

mərhəməti,  din düşmənlərinə qarşı mübarizə aparması

xüsusilə nəzərə çarpdırılmışdır.  Onun ədaləti o qədər

böyükdür ki, sitəmkar çərxi belə özünə tabe edə bilər, din

düşmənlərinə qarşı elə mübarizə aparmışdır ki,  ölkədə

küfrün əsər-əlaməti qalmamışdır:

Yetişdi ol yerə ədlin ki, rəsmi-istiqamətdə,

Özinə tabe eylər istəsə çərxi-sitəmkarı.

Cəhanda küfr zülmün sən yox etdin, varmış derlər,

Sənin dövründə möhkəm küfri-islamın yox dəvvarı

(3,s.892).

Beşinci qəsidəsində şair təbiətin gözəlliklərindən

danışaraq, bütün bunlara görə Yaradana dua edir.

Sadiqinin türkcə şeirlər toplusuna daxil edilmiş

qəzəllər onun lirik yaradıcılığının tədqiqi baxımından

böyük önəm daşıyır.  Məhəbbət mövzusu,  dostluğun

tərənnümü,  insan taleyi ilə bağlı düşüncələr,  təbiət

mənzərələrinin təsviri bu şeirlərdə ilk diqqəti cəlb edən

cəhətləndəndir.  Lirik şeirlərində məhəbbəti insanın ən

ülvi duyğusu,  onun mənəvi yüksəlişinin səbəbi olan

qüvvə kimi tərənnüm edən şair eşqi yolunda hər cür

cəfalara hazır olan aşıq obrazı yaradır.  Özünü «mehrü

vəfa təkyəsinin babası»  (3,s.905)-adlandıran Sadiq bəy

çəkdiyi əziyyətlərdən bezib yolundan dönmək fikrində

deyil,  çünki əvvəldən könlünü qəmzəsi ilə qanını içən

məşuqəyə verdiyini bilirdi:

Sadiqi, gər yürəgü qanın içər, ah etmə,

Könlüni vermiş idün qəmzeyi-xunxarəsinə (3,s.902).

Eşq insanın canına düşmüş od, ildırımdır, aşiqin zəif

canını bəla tələsinə salan qüvvədir:

---

14

Yenə nə bərq idi kim, yıxdı səbr bünyadın,

Gətirdi rəxneyi-qəm mülki-xanımanımğa.

Yenə nə şövq idi kim, kəsdi rişteyi-canım,

Buraxdı dami-bəla cismi-natəvanımğa (3,s.897).

Vüsal dəmlərində isə aşiqin həyatı büsbütün dəyişir, 

onun payız çağını yaşayan bostanına bahar gəlir:

Yenə nə gülbüni-vəsl idi kim, şüküftə bolub,

Bahara verdi xəzan bərli bustanımğa (3,s.897).

Sadiqinin lirik qəhrəmanı eşqi yolundakı fədakarlığı

ilə fəxr edir,  özünü klassik Şərq ədəbiyyatının aşiq

obrazları ilə müqayisə edir. Şairə görə Məcnunla Fərhad

eşqin tüstüsünü götürüb,  dövrlərini sürüb getmişlər.  İndi

onun növbəsidir və eşqin oduna dözmək də onun

bəxtinə  düşmüşdür:

Gərçi eşqin tüstüsün Fərhadü Məcnun çaldılar,

Şimdi eşq olub olardin bizgə verdi növbəti (3,s.900).

Fədakar aşiq  çox ah çəkməkdən ona görə qorxur ki, 

onun ahının odu digər aşiqləri də yandıra bilər:

Rəhm qıl həmdərdlərə, ey Sadiqi, çox çəkmə ah,

Köyməsün Məcnunüvü yandırmasun Fərhadı ot

(3,s.904).

Ç əkdiyi cəfa dolu həyat aşiqin keçirdiyi normal haldır, 

o bu əzablı vəziyyətində dözümlüdür,  hətta məhəbbət

əzablarını öz dərdlərinin ən böyük məlhəmi hesab edir. 

Cisminin büsbütün hicran oduna yanmasında da aşiq bir

fayda görür:  belə olarsa,  o vüsal cənnətinə saf və pak

gedə bilər:

Yakarsa hicr odu aludə cismimi, nə ziyan

Ki, vəsl uçmağına safü pak olub gedərin (3,s.908).

Yarından ayrı olduğu məqamlarda şair onun xəyalı ilə

yaşayır.  Sadiqi bu fikri poetik şəkildə ifadə etmək üçün

maraqlı obraz yaratmışdır:  İsa göylərə çəkilib günəşin

---

15

qoynuna girdiyi kimi,  ay üzlü sevgilisi onun könülünün

qoynuna girir:

Könlümün hər dəm girər ol mahsuma qoynuna,

Yeridür gər girsə xurşidin Məsiha qoynuna (3,s.906).

Mücərrəd və konkret anlayışlar məharətlə bir araya

gətirilmişdir.  İnsanın qəlbi,  könlü konkret bir anlayışdır. 

Təxəyyülü zəngin olan şair ona insana məxsus bədən

üzvü «bəxş»  etməklə istiarə poetik fiqurundan istifadə

etmişdir.  Sevgilisindən ayrı onun xəyalı ilə yaşayan

aşiqin

könlünün

qoynuna

yarının

girməsi

şairin

diqqətəlayiq poetik tapıntılarındandır.  Qəzəlin digər

beytləri də maraqlı obrazlarla yadda qalır:

Sinəmi hal eyləyüb ol ay xəyalın bəklərin,

Öylə kim, bəkləşdirür xaçını tərsa qoynuna…

Cövhəri-əşkim cəhanı tutdu, övladur bu kim,

Qoymaya şimdən geri lölöni dərya qoynuna.

Qeyr əgər əhval ilə bəzmi-vüsala yol tapar,

Sadiqi alır xəyali-yarı tənha qoynuna (3,s.906).

Sevgilisinin xəyalı aşiq üçün xaçpərəstin sinəsindəki

xaç qədər əzizdir.  Onun gözlərindən göz yaşları –

gövhərlər axıb bütün dünyanı tutmuşdur,  neçə ki,  dəniz

incini yetişdirib,  özündən kənar edə və bir də geri

qayıtmağa qoymaya. Məqtə beytində şair birinci beytdəki

fikrini oxucusuna daha aydın çatdırır: Könlünün qoynuna

aldığı yarın özü deyil, xəyalıdır. Başqaları gerçək vüsala

yetdikləri halda şair sevgilisinin xəyalı ilə kifayətlənməli

olur.

Eşqdən saralmış çöhrəsinə bahar yağışı-göz yaşları

yağan şair bu vəziyyətdə bir ziddiyət,  qəribəlik görür, 

buna görə də eşq aləmini «qərib aləm» adlandırır:

Qərib aləm imiş eşq, Sadiqi kim irür,

---