Sadiq bəY ƏFŞar şEİRLƏr baki 2010

20

Dersən, ey naseh ki, məndin tut nəsihət, aqil ol,

Tutqay erdi bu könül məndin nəsihət kaş ki (3,s .901).

Burada Füzulinin «Əql yar olsaydı,  tərki-eşqi-yar

etməzmidim?  İxtiyar olsaydı,  rahət ixtiar etməzmidim?» 

(41,  s.220)  beyti yada düşür.  Sadiqinin cığatayca

şeirlərində Nəvai ilə bərabər Füzuli yaradıcılığı ilə də

səsləşməni 

 

müşahidə

etmək

bizi

təəccübləndirməməlidir. 

S.Əfşar bir çox şairlərimiz kimi Füzulinin möhtəşəm

poeziyasını özü üçün ən gözəl örnək saymışdır.  Şairin

yaradıcılığında Füzuli sənətinin bədii təsir vasitələrinin və  

ifadə xüsusiyyətlərinin təsiri aydın görünür.  Sadiqi

şeirlərində dahi şairin poetik ustalığından, təşbih, istiarə, 

mübaliğə və təzadlar yaratmaq üsullarından geniş

istifadə etmişdir.  Füzulinin gözəlliyi,  eşqi,  tərənnüm

edən,  həyatdakı ədalətsizliklərə,  insanlar arasındakı

qeyri-bərabərliyə

etirazını

bildirən

ictimai-fələsəfi

poeziyası Sadiqi yaradıcılığına güclü təsir etmişdir.

Füzulinin «Sübh»  rədifli,  eyni vəzndə iki qəzəli (4, 

s.88,  90) vardır ki,  bunlar    Nəvai qəzəlinə nəzirə olaraq

yazılmışdır.  Bu şeirində Füzuli sübhün gəlməsini mahir

bir rəssam kimi təsvir etmiş,  onu Nəvaidə olmayan bir

tərzə mənalandırmışdır.

Sadiqi,  fikrimizcə,  Nəvainin də,  Füzulinin də «Sübh» 

rədifli qəzəllərini oxumuş,  nəzirə yazarkən Füzuli şeirini

üstün tutmuşdur. Füzuliyə yazdığı cavabında o, dahi söz

ustadı tərəfindən yaradılan hər səhər sübhün yaxasını

yırtması obrazın eynilə təkrar edir. Füzuli deyir:

Gər deyil bir mah mehrilən mənimtək zar sübh,

Başın açıb nişə hər gün yaxasın yırtar sübh (4, s.88).

Mənim kimi bir ayın-gözəlin eşqindən zar olmadığı

halda nə üçün sübh hər gün başını açıb,  yaxasın yırtır

(yəni, səhər açılır)?

---

21

Sadiq bəyin buna cavab olaraq yazdığı beytin birinci

misrasında ikinci misrada veriləcək sualının cavabı

vardır.  Bəlkə subh dağ olmuş sinəsini cahan əhlinə, 

bütün dünyaya nümayiş etdirmək istəyir:

Ta edə rövşən cəhan əhlinə dağ sinəsin,

Hər səhərgahını neyçün yakasın yırtar sübh? 

(3,s.895).

Qeyd etməliyik ki,  Sadiqi sübhün gəlişini Füzuli

səviyyəsində poetik şərh etməmiş, sadəcə bu hadisənin

əsl möcüzə olduğunu demişdir:

Hər nəfəs gündin yədi-beyza edər izhar sübh,

Belədür dəvayi-ecaz etsə Musavar sübh (3,s.895).

Şairə görə sübhün gəlişi adi bir təbiət hadisəsi deyil, 

möcüzədir.  Bu,  Musa    peyğəmbərin ağ əli ilə göstərdiyi

möcüzələrə bənzəyir.  Sonuncu beytdə yaşadığı dövrə

qarşı münasibəti tənqidi olan şair yalançı nikbinliyə

inanmadığını bildirir:

Sadiqi, aldanma dəhrin zövqi-sübhü şamına

Kim gedər besyar şamü həm gəlür besyar sübh

(3,s.895).

Sadiq bəy dəhrin,  dövrün boş vədlərini,  sabahkı

günün daha yaxşı olacağına dair nikbin fikirləri əsassız

sayır. Bu şeiri bir daha şairin lirikasında ictimai motivlərin

mühüm yer tutduğunu göstərir.

Füzulinin «Görüb»  rədifli qəzəlinə yazdığı nəzirədə

Sadiqi dahi şairin 7  beytlik şeirindəki 8  həmqafiyə

sözdən 6-sını təkrar etmişdir. Buradan görürük ki, Sadiqi

tamamilə Füzuli poeziyasının,  onun bədii məntiqinin

təsiri altındadır. Beytlərindən birində Füzuli aşiqi müalicə

etmək istəyən təbibin onun pərişan halını görüb,  əlac

edə bilməyəciyini başa düşərək fikrindən vaz keçdiyini

deyir: 

Eyləyən təyini-əczayi-müdava dərdimə,

---

22

Tərk edib,  cəm etmədi,  hali-pərişanım görüb (4, 

s.68).

Sadiqi isə nəzirəsində rəqibin onun pərişan halını

gördükdən sonra xatirini cəm etdiyini,  özünə gəldiyini

deyir. Rəqibini sakitləşdirdiyinə görə o, şaddır:

Gər pərişanəm, vəli şadəm ki, eşqindən rəqib,

Xatirin cəm eylədi hali-pərişanım görüb (3,s.905).

Sadiq bəyin Füzuli təsiri altında olduğunu göstərən

əsərlərindən biri də onun dahi sənətkarın «Mənəm ki, 

qafiləsalari-karivani-qəməm»  misrası ilə başlanan 9 

bəndlik tərkibbəndinə cavab olaraq yazdığı 7  bəndlik

«Mənəm ki, sakini-meyxaneyi-diyari-qəməm» misrası ilə

başlanan şeiridir.  Hər iki əsərdə bəndləri birləşdirən

vasitə beytlərlə birlikdə bəndlər 6  misradan ibarətdir. 

Füzulinin tərkibbəndi onun həyata,  cəmiyyətə,  bu

cəmiyyətdəki

öz

vəziyyətinə

münasibətinin

bariz

ifadəsidir.  M.Quluzadə bu əsər barədə yazır:  «Füzuli

özünü qəm karvanının qafiləsaları,  möhnət və ələm

səhrasının müsafiri adlandırır.  Lakin bununla bərabər, 

şair məğrur və nikbindir; özünü heç kəsdən əksik bilmir. 

O, padşah kimi fəqir, möhtəşəm bir gədadır. Dövlət onu

şad etmir.  Onun sərsəri    könlündəki vəfa,  gözlərindəki

ləlü gövhər xəzinəsidir. Şairin dərin fəlsəfi mənaya malik

olan bu misraları sərvət,  şöhrət,  ictimai ədalətsizlik

üzərində qurulmuş cəmiyyətə qarşı qüvvətli bir etiraz

kimi səslənirdi» (8, s.220).

Tərkibbəndində «Mənim ki,  gəzmədi hərgiz sipehr

kamımla»  (2,  s.915)  deyən Sadiqi həyatından narazı

olduğunu

bildirir.  Onun

da

ən

böyük

şikayəti

zəmanədəndir: 

Nədür zəmanə işi, cövrilə cəfa etmək,

Sipehr şivəsi təğyiri-müddəa etmək,

Rəqib dərdi-dilin bilməyüb dəva etmək,

Məni ki, dərdi-dilim sərbəsər cəza etmək (3, s.915).

---

23

Şair zəmanə cövrünə qarşı müdrik olmağı,  ruh

düşgünlüyünə düşməməyi məsləhət görür:

Könül, zəmanədən incinmə, şadü xürsənd ol,

O aqil irməz isə, bari sən xirədmənd ol (3,s.915).

Sadiq

bəyin

bu

bəndi

məzmunca

Füzuli

tərkibbəndinin

sonuncu

bəndinə

yaxındır.  Füzuli

dövrünün bəlalarından,  cəfalarından danışdıqdan sonra

şikayət etməməyə,  səbrli olub dua etməyə üstünlük

verdiyini bildirir. Nəhayət, öz-özünə şikayət etməkdənsə, 

dostlarla ünsiyyətin daha yaxşı olduğunu söyləyir:

Kim ola dust rizası həmin sənə hasil,

Rizayi-dustdur əsli-təməttö', ey qafil! (4, s.335).

Sadiq bəy üçün də dostun varlığı, onunla dərdləşmək

çox vacibdir.  Şeirinin sonuncu bəndində o dərdini izhar

etmək üçün bir dostunun olmadığından gileylənir:

Nə bir rəfiq ki, rəf'i-məlal edəm naçar,

Nə bir təbib ki, dərdi-dil eyləyim izhar (3, s.916).

Qeyd etmək lazımdır ki,  Sadiqi digər şeirlərində də

dostluqdan xüsusi olaraq danışmışdır. Ona görə, insanın

dünyada yaşaması üçün ən mühüm şərtlərdən biri

dostunun

olmasıdır.  S.Əfşarın

əsərlərnidən

onun

dostlarını çox yüksək dəyərləndirdiytini, onlardan çox şey

öyrəndiyini ustadlarına da dost kimi yaxın,  mehriban

münasibət bəslədiyini, çoxsaylı şəxslərlə dostluq etdiyini

görürük.  Şairin «Saqinamə və bərxi əz şikayəti-ruzigar  

quyəd»  başlıqlı məsnəvi formasında yazdığı şeirində

onun dostları ilə mənəvi bağlarının necə güclü olduğunu

görürük. 

Saqinamələrdə

ənənəvi

olan

Saqiyə

müraciətdən sonra şair qəmli və tək olduğundan,

dostlarının onu tərk etdiyindən şikayət edir,  ötən

günlərini xatırlayır:

Getdilər həmdəmü həmrazlarım,

Dərdü qəm bəzmida dəmsazlarım…

---